Aandacht voor professionele ruimte in het onderwijs

Vraagstuk

In dit artikel wil ik aandacht besteden aan een mijns inziens verwaarloosde kant van het onderwijsproces en wel de aandacht voor een levendige en voortdurende dialoog tussen docent en studenten. Ik zie vanuit mijn rol als lector aan een Hogeschool een verband tussen dit gebrek aan dialoog en de actuele problemen in onderwijsinstituten, zoals het behoud van motivatie en vitaliteit bij leerkrachten en studenten als ook de geringe aandacht voor persoonlijkheidsvorming van studenten in verhouding tot de overweldigende aandacht voor kennis gerichte leerstof programma’s. Deze vraagstukken kunnen in verband gezien worden met de door de Minister van Onderwijs Plasterk gevraagde aandacht voor professionele ruimte in Hogescholen.
Een zingevingvraagstuk.

Historie

George Steiner beschrijft in zijn boek Het oog van de meester (De Bezige Bij, 2004), dat het enige echte leerproces zich nog altijd afspeelt tussen meesters en leerlingen. De leerling moet een weg zoeken om aan de meester voorbij te komen. De meester leidt de leerling naar de bronnen.

Het klassikale onderwijs waar ik (geboren in 1947) vanaf de lagere school tot en met een groot deel van mijn sociologiestudie deel van uitmaakte, was een voortdurende uiteenzetting tussen leraar en leerling. Nog kunnen wij smakelijke anekdotes vertellen over de middelbare HBS leerkrachten die zich soms in onze ogen bijzonder vreemd in de klas gedroegen of hoogleraren die ons inschakelden om zelf helderheid te verkrijgen over een bepaald thema. Terugblikkend kun je zien dat het leren erg bepaald werd door hoe studenten en docenten zich tot elkaar verhielden en met elkaar omgingen.

Deze frontale manier van onderwijzen werd na de democratiseringsgolf van de zestiger, zeventiger en tachtiger jaren als onjuist en achterhaald gezien. Kinderen en studenten moesten leren zelfstandig te werken en dit aan de hand van door de docent gegeven opdrachten. Docenten gingen in de weer met hun eigen leerstof, hun vakontwikkeling, ATV dagen en wat niet meer. Beiden, student en docent, eigenden zich een andere manier van werken toe. De docent werkte leerprogramma’s voor studenten uit, intelligente opdrachten met resultaat criteria en kwaliteit toetsen. De student bekwaamde zich in intelligent citeren uit internet en bibliotheekboek en het gestructureerd presenteren in woord en schrift. Studenten en docenten, overigens als zo velen die aan het werk zijn vandaag, landden in eigen processen waarin geïndividualiseerd en soms met anderen samen, gepresteerd moet worden, beantwoord moet worden aan gedetailleerde eisen.

Wat mij als werking daarvan is opgevallen bij universitaire en HBO studenten en docenten is, dat zij drie parallelle maar op zichzelf staande belangen hebben die hun leven sterk beïnvloeden.

• Ze proberen als calculerende studenten en docenten te beantwoorden aan het studie systeem waarin de docent als operator van het systeem het leerprogramma maakt dat door de student gevolgd moet worden.
• Ze zien hun docentschap of studentschap als een baan waar respectievelijk een inkomen en punten te winnen zijn.
• Ze houden van het sociale gezelligheidsleven in de context van familie, vrienden, sport, kunst en café.

Ik vroeg eens een groep economiestudenten die ik aan de Erasmus universiteit doceerde, hoe zij de samenhang zagen tussen hun studie concepten en het betaalde baantje dat zij deden. Het bleef stil. “Wat bedoelt u?” was de reactie. Economie modellen konden zij niet in verband brengen met concreet werk. Ook niet met hun persoonlijke gezelligheidsleven. “U bent zo abstract” zeiden ze. Ik dacht juist dat ik erg concreet was. “U wordt pas concreet als u ons een model geeft” zeiden ze. Dat vond ik juist abstract.

Zingeving

Wat is de zin voor student en docent van een onderwijssysteem dat, zo is mijn conclusie, vooral opvoedt tot geprogrammeerd handelen en afschrikt tot het opzoeken van de vrije risicovolle bewegingsruimte? Dit vraagstuk toont zich in hoe docenten en studenten oordelen over hun eigen bestaan in deze rollen.

Wanneer ik gedurende een aantal jaren met grote regelmaat studenten en docenten bevraag op hoe zij hun huidige bestaan beoordelen dan valt mij op dat het klagen over wat niet klopt de overhand heeft op de inspiratie waarmee het vak gedaan wordt. Je moet even boren wil je terecht komen bij de bron van waaruit docent en student in dit proces werken. Het gaat veel meer direct over de belastende en veeleisende situaties, de organisatie die niet klopt, de onduidelijkheid over schema’s en eisen die gesteld worden, de belastende extra arbeid met al die kwaliteit toetsen.

De werking van dit systeem toont zich mijns inziens nog eens versterkt als studenten na hun opleiding aan het werk gaan. Ze komen dan in een wereld terecht waar opeens geen belangstelling meer is voor concepten en modellen. Ze komen in een wereld terecht van concrete hiërarchische machtsverhoudingen tussen mensen waarbinnen concreet gepresteerd moet worden. Ze staan op zichzelf. Ze worden aangezet zich te voegen in het organisatie geheel, in de eigen organisatie cultuur van bedrijf en team en ook wordt tegelijkertijd eigen initiatief verwacht en ondernemend handelen. Ze komen vandaag de organisatie binnen zonder een lange termijn perspectief, zonder een lange termijn ontwikkelagenda. Ze stappen in contract banen en moeten zelf de weg zoeken naar het volgende interessante alternatief.

Na 1 jaar werken is 1 op de 10 jonge werknemers afgebrand en voorlopig arbeidsongeschikt las ik enige tijd geleden in een NRC artikel. Grote teleurstellingen worden ervaren dat niet echt iemand in hen persoonlijk geïnteresseerd is of je moet geluk hebben om een bereidwillige oudere collega te treffen die je een handje helpt of een baas die de moeite neemt je te coachen. De behoefte aan ontmoeting en samen doen neemt alleen maar toe.

Persoonlijk leiderschap

Een leerkracht stoeide met het vraagstuk hoe hij de studenten zo kon disciplineren dat zij de lessen geschiedenis volgens het gevraagde systeem wilden volgen om zo te kunnen beantwoorden aan de eisen die de programma’s stelden. Het lukte hem niet daar echte stappen in te zetten. In een zelfonderzoekproces kwam hij tot het inzicht dat hij het mogelijk om moest draaien. Hoe kan ik met mijn studenten zo geschiedenis doen dat zij discipline leren? Dat bleek veel beter te werken. Het focus was niet meer het vullen van vaten wat al snel tot verveling en gedoe leidt maar was het ontbranden van een vuur.

Deze docent was erg op zijn stof en de inhoud gericht en had weinig aandacht voor het proces dat zich voltrekt tussen docent en student. Zijn inspiratie lag bij het thema en niet bij het leren van de studenten. Door de draai die hij maakte kon hij zich veel meer op het proces richten wat zich afspeelt, de studenten waarnemen in hoe zij met de stof, elkaar en hem omgaan.

Wat kan een docent doen opdat de studenten innerlijk in beweging komen en op onderzoekpad gaan? Hoe scheppen zij samen professionele ruimte?

Dat vraagt allereerst van docenten dat zij de ontmoeting met studenten aangaan. Wie ben jij, wat beweegt jou, wat is jouw vraag, wat is jouw volgende stap? Ook omgekeerd.

Vervolgens is van de docent gevraagd dat hij een origineel proces voor zijn studenten inricht waarin zij met elkaar de stof verkennen en zich eigen maken?

Een essentieel vermogen daartoe is het voeren van dialoog met de studenten. De kern van dialoog voeren is luisteren naar de ander. Wat zegt zij of doet zij, welke gevoelens zijn daarmee verbonden, wat is de wilsrichting? Door vragen te stellen die tot nadenken leiden, door initiatieven te nemen die verrassende situaties scheppen, komen de studenten in beweging. Doordat studenten zich op eigen wijze de opgedane ervaringen en inzichten bewust maken, dat documenteren en daarover verslag doen, verinnerlijken ze het geleerde en wordt dit tot eigen geestkapitaal waarmee het leven gemeesterd kan worden. Het is het persoonlijk leiderschap van de docent dat het persoonlijk leiderschap van de student doet ontvonken.

Een voorbeeld uit eigen praktijk:

In de minor Mens en Organisatie aan de Stenden Hogeschool, waarin 25  studenten 10 weken lang onder begeleiding onderzoek naar leiderschap doen in verschillende organisaties, slaat de schrik de studenten om het hart wanneer ze horen hoe de minor is ingericht. Ze moeten in groepjes op stap naar een onbekende organisatie waarin een onbekende opdrachtgever hen een onderzoekvraagstuk meegeeft. Ze moeten daar goede gesprekken over voeren met medewerkers van die organisatie die met dit vraagstuk van doen hebben en wel zo dat het vraagstuk in de organisatiegemeenschap tot leven komt. Ze moeten berichten van hun onderzoek wat ze beleefd hebben, wat ze gevonden en geleerd hebben, wat ze als wezenlijk beoordelen als het op persoonlijk leiderschap aankomt en dit ook tot slot delen met hun opdrachtgever en ook collega studenten en bijdragende docenten.

Waar zijn de concepten, waar zijn de modellen, welke aanpak moeten we volgen, hoe moet onze PowerPoint presentatie eruit zien? Slechts de moedige studenten die wel eens iets anders willen doen en beleven, stappen in. Ze gaan met de begeleidend docent door een gezamenlijk proces heen. Als ze eenmaal thuis zijn in het proces en de smaak te pakken hebben zijn hun reacties:

• De mensen waarmee wij spreken nemen ons serieus,
• We hebben waargenomen wat we voorheen niet zagen,
• Ik heb mezelf beter leren kennen,
• Ik weet nu hoe ik zelf een proces vorm kan geven,
• De biografie van mensen is boeiend om naar te vragen.

Andere aansturing van onderwijsinstituten

Willen we in staat zijn deze aandacht voor de docent – student relatie en dialoog te geven, dan zal daartoe de besturing en aansturing in de onderwijsinstituten een ander accent moeten krijgen.

Nu is de besturing er vooral op gericht de buitenwereld te laten zien hoe goed beantwoord wordt aan alle kwaliteitseisen die allerlei instanties stellen. Klopt het studenten dossier, worden de voorgeschreven procedures gevolgd, is de opleiding geaccrediteerd, volgen de onderwijzers alle bijscholingen enzovoort.

Wat nu nodig is, is een versterkte aandacht voor de unieke kwaliteit van de docent – student dialoog en confrontatie, voor hun gemeenschappelijke proces en resultaat, voor hun gezamenlijk ontwikkelen van de professionele ruimte. Dit vraagt de moed om aan te knopen bij de concrete personen en het concrete proces dat zich voltrekt. Om dit een goede grond te geven is er een vernieuwde aandacht nodig voor de volgende vraagstukken:

• Hoe richten we een inspirerend, avontuurlijk leerproces in voor dit vak, voor dit thema? Het zoeken en scheppen van een geëigend proces voor deze inhoud.
• Hoe komen docent en student in dialoog, bevragen elkaar, luisteren naar elkaar en nemen initiatieven? Het tot elkaar doordringen en elkaar in beweging brengen.
• Hoe knopen we alles vast aan de biografie van docent en student opdat zij in staat zijn samen zingeving te scheppen vanuit wat meegemaakt wordt?

Wat zou het mooi zijn als docent en student het samen gaan doen. Samen onderzoeken en experimenteren, samen leerprojecten vorm geven, samen een vak leren, samen wetenschap bedrijven.

Het is de leraar die de leerling meeneemt in een proces van leren, verkennen, oefenen, experimenteren, uitvinden, reflecteren, samen dialogerend. Het is de leerling die de leraar voor verrassende vragen stelt en ook ongebruikelijk interpretaties. Dat is samen leren vanuit de echte ontmoeting leraar – leerling. Dat is het innemen van professionele ruimte op een horizontale manier.

Een paar voorbeelden uit eigen waarneming:

• Een docent neemt zijn studenten mee op pad en bezoekt mensen die met hun vak op een bijzondere manier bezig zijn. Ze komen in gesprek met deze mensen, zien hoe die bezig zijn en dat inspireert de studenten en geeft richting.
• Een docent brengt zijn studenten in contact met opdrachtgevers die met een vraagstuk worstelen. Studenten spreken met betrokken mensen over dit vraagstuk, niet om met oplossingen te komen maar om het vraagstuk in de organisatie tot leven te wekken. Ze ontdekken aan deze gesprekken veel over zichzelf.
• Een docent speelt met haar studenten actuele situaties na en reflecteert met hen samen over wat er gebeurt en wat zij daar van kunnen leren.
• Studenten helpen een docent met het schrijven van een artikel.

Tot slot

De minister van onderwijs heeft de wens geuit dat Hogescholen zich bezig houden met het vraagstuk van de professionele ruimte. Aanvankelijk wilde hij hierover een Statuut schrijven. Dat stuitte op weerstand bij de HBO raad. Laat de Hogescholen dat nou eens zelf uitzoeken en daarover dan berichten. Op verschillende Hogescholen kiest men voor een dialogische aanpak. Laten we als bestuurders in gesprek komen met deans, teamleiders en docenten over hoe zij die professionele ruimte vorm (kunnen) geven, hoe zij van elkaar kunnen leren, hoe zij daarin de studenten betrekken, hoe zij op onderzoek uitgaan, hoe zij reflecteren op methodologische vragen, hoe zij experimenten doen.

Daar ben ik graag bij betrokken en ik ondersteun enkele Hogescholen hierin op hun verzoek. Dat voedt ook mooi het lopende onderzoek van de eigen kenniskring aan de Stenden Hogeschool Leeuwarden naar vragen over leiderschap en zingeving in organisaties.

Literatuur:
George Steiner, Het oog van de meester, De Bezige Bij, 2004
Zie A. Bekman, De methodologie van de evidentie, M&O thema nummer Interveniëren en veranderen, nr 3/4, mei/augustus 2006.