Creatieve destructie is het proces waarbij oude economische structuren verdwijnen om ruimte te maken voor technologische vernieuwing. Het is op de lange termijn essentieel voor economische groei en innovatie, maar vormt op de korte termijn vaak een bedreiging voor sociale en maatschappelijke stabiliteit. Wanneer banen verdwijnen, sectoren instorten of vertrouwde instituties wegvallen, raken mensen hun zekerheid en identiteit kwijt. Dit veroorzaakt economische onzekerheid, sociale onrust en verlies van vertrouwen in de toekomst.

Creatieve destructie

Creatieve destructie is de motor van technologische vooruitgang. Verouderde bedrijven, beroepen en werkwijzen maken plaats voor nieuwe ideeën, producten en verdienmodellen. Maar zoals het invloedrijke boek Why Nations Fail laat zien, leidt deze dynamiek alleen tot duurzame welvaart wanneer de politieke en economische instituties in een land inclusief zijn. In essentie betekent inclusiviteit dat systemen iedereen de kans bieden om mee te doen. Dit betekent: toegang krijgen tot onderwijs, kapitaal, technologie en politieke invloed ongeacht afkomst, inkomen of achtergrond. Inclusieve instituties zorgen ervoor dat niet alleen een kleine elite profiteert van economische groei, maar dat de opbrengsten breder worden gedeeld. Juist dat creëert het vertrouwen en de maatschappelijke rust die nodig zijn voor innovatie en stabiliteit.

Sociale mobiliteit

Volgens Why Nations Fail is inclusiviteit geen sociaal wenselijk extraatje, maar de kern van duurzame economische ontwikkeling. Wanneer mensen de ruimte krijgen om hun talenten te ontplooien en bij te dragen aan de samenleving, ontstaat er ondernemerschap en een breed gedragen toekomstperspectief. Nieuwe ideeën krijgen een eerlijke kans, gevestigde belangen van een elitegroep kunnen niet eindeloos blokkeren. Een samenleving die openstaat voor iedereen, houdt zichzelf vitaal. Het bevordert sociale mobiliteit: het vermogen om op eigen kracht op te klimmen op de zogenoemde maatschappelijke ladder.

Meritocratie

Toch is die inclusiviteit allerminst vanzelfsprekend. In zijn boek De tirannie van verdienste waarschuwt filosoof Michael Sandel dat het ideaal van sociale mobiliteit een mythe wordt als we blind varen op meritocratie. Dit is een zogenaamd ‘verdienmodel’ waarin succes het gevolg is van talent en inzet, maar falen als eigen schuld wordt gezien. Mensen raken ontmoedigd als ze niet de startkansen krijgen die ze nodig hebben. Echte sociale mobiliteit vereist dus méér dan een gelijk speelveld op papier. Het vraagt om bewuste, inclusieve maatregelen die drempels verlagen en kansen verdelen. Zonder vangnetten of herverdeling profiteren vooral de technologisch en economisch sterkste groepen van de veranderingen, terwijl anderen achterblijven of zelfs terugvallen. Die kloof tussen ‘winnaars’ en ‘verliezers’ van innovatie vergroot het gevoel van uitsluiting. Zo kan creatieve destructie, als het niet gepaard gaat met inclusieve maatregelen, de samenleving uit balans brengen en democratische stabiliteit onder druk zetten.

Gevaarlijk keerpunt

Hierdoor ontstaat een gevaarlijk keerpunt volgens Why Nations fail. Mensen verliezen het vertrouwen in instituties en voelen zich structureel buitengesloten. In die leegte bloeien populisme en autoritarisme: leiders die beloven het systeem ‘op te schudden’, spreken mensen aan die niets meer te verliezen denken te hebben. Maar wie op zulke leiders stemt, ondermijnt vaak juist zijn eigen toekomst. Populistische en autocratische leiders beloven herstel, maar brengen afbraak. Ze centraliseren macht, ondermijnen onafhankelijke instituties, verzwakken de rechtsstaat en beperken de vrijheid van meningsuiting en onderwijs. Toegang tot onderwijs, werk en invloed raakt scheef verdeeld. Daarmee verdwijnen precies de fundamenten die nodig zijn voor sociale mobiliteit en een gezonde economische dynamiek. De weg omhoog van sociale mobiliteit – via scholing, ondernemerschap of participatie – wordt niet breder, maar smaller. Wat begint als protest tegen uitsluiting, eindigt vaak in een systeem dat nog minder ruimte biedt voor innovatie en technologische vooruitgang. Niet alleen kwetsbare groepen verliezen, maar ook de kiezers en aanhangers van populisten en autocraten zelf die dachten iets terug te winnen. In plaats van sociale stijging, volgt stilstand – of erger: repressie en afhaken.

Inclusiviteit is noodzaak

Economische of politieke elites stellen hun macht veilig door nieuwe concurrentie te weren en instituties naar zich toe te trekken. In plaats van ruimte te geven aan creatieve destructie, worden vernieuwende ideeën en ondernemerschap onderdrukt. Technologie kan zich dan wel ontwikkelen, maar haar maatschappelijke waarde wordt gemaximaliseerd voor enkelen en geminimaliseerd voor de samenleving als geheel. Historische voorbeelden, zoals het postkoloniale Latijns-Amerika of pre-industriële Rusland, laten zien hoe extractieve (het tegenovergestelde van inclusieve) instituties groei kortstondig kunnen faciliteren, maar uiteindelijk leiden tot stagnatie, ongelijkheid en instabiliteit. Inclusiviteit is dus niet 'woke' of een linkse luxe. In werkelijkheid is het een strategische noodzaak. Inclusiviteit is geen ideologie, maar een fundament. Het is de voorwaarde voor een samenleving waarin mensen kunnen meebewegen met verandering – en die verandering ook vorm kunnen geven. Alleen dan is vooruitgang echt van iedereen.

De AI-verordening

Een goed voorbeeld van hoe inclusieve instituties technologie in goede banen kunnen leiden, is de AI-verordening van de Europese Unie. Waar de Verenigde Staten technologische innovatie vooral overlaten aan marktwerking en de invloedrijke tech-giganten, kiest de EU voor regulering die publieke waarden centraal stelt. De Europese AI-verordening stelt duidelijke grenzen aan het gebruik van kunstmatige intelligentie: toepassingen die mensenrechten of democratische processen bedreigen worden verboden of streng gereguleerd. Deze aanpak sluit direct aan bij het centrale inzicht uit Why Nations Fail: duurzame vooruitgang ontstaat alleen als technologische innovatie binnen inclusieve kaders plaatsvindt.

Tot slot

Zonder regels kan AI ongelijkheid versterken, kwetsbare groepen uitsluiten of democratische controle ondermijnen. In een marktgedreven model – zoals in de VS – bestaat het risico dat een kleine elite van tech-bedrijven de macht naar zich toetrekt, ten koste van transparantie, toezicht en eerlijke toegang. De Europese benadering is geen rem op innovatie, maar een inclusieve manier om te zorgen dat die innovatie ten dienste staat van iedereen. Zo wordt creatieve destructie niet destructief, maar maatschappelijk verantwoord en bevordert sociale mobiliteit. Inclusiviteit is dus onmisbaar voor welvaart en welzijn op de lange termijn. Waarom zou je dat willen ondermijnen?