In de zoektocht naar de wortels van het kapitalisme wendde Max Weber zich tot het protestantisme, met name het calvinisme, om de invloed ervan op de opkomst van de moderne economie te begrijpen. Weber beschreef ‘dat de toewijding tot werk en het rationele denken de fundamentele basiselementen van het moderne kapitalisme waren, en dat dit kenmerkend was voor de puriteinen die van werk een geestelijke roeping maakten.’ Een kernpunt of principe dat je van Weber’s theorie kunt afleiden is dat hebzucht minder schadelijk is dan luiheid. Een intrigerend principe met verschillende voor- en nadelen.

Innovatie

Voorstanders beweren dat de nadruk op ijver en hard werken, inherent aan het protestantisme, een vruchtbare voedingsbodem vormt voor economische groei. Het idee dat succes het resultaat is van toewijding en inspanning, motiveert individuen om ambitieuze doelen na te streven. Dit stimuleert ondernemerschap en bevordert innovatie, omdat mensen gemotiveerd worden om harder te werken en nieuwe ideeën te ontwikkelen om hun doelen te bereiken.

Efficiency

Een ander voordeel van het prioriteren van hebzucht boven luiheid is de (veronderstelde) efficiëntie die het met zich meebrengt. In een samenleving waar ambitie wordt aangemoedigd en beloond, streven mensen naar economisch succes, waardoor een dynamische en concurrerende markt ontstaat. Deze competitie kan leiden tot een efficiëntere allocatie van middelen, omdat bedrijven worden gedreven om productiever te zijn en kosten te minimaliseren om te overleven in de markt.

Ongelijkheid

Echter, tegenstanders stellen dat het idee dat hebzucht minder schadelijk is dan luiheid een ethisch dilemma met zich meebrengt. Het nastreven van winst mag niet onbeperkt zijn, aangezien een obsessieve focus op persoonlijke welvaart de menselijke waarden kan ondermijnen. Een samenleving waarin hebzucht als deugd wordt beschouwd, kan leiden tot sociale ongelijkheid en het verlies van solidariteit, wat essentieel is voor een gezonde gemeenschap.

Overbelasting

Bovendien waarschuwen critici dat de overmatige nadruk op werkethiek en financieel succes kan leiden tot overbelasting en stress. Mensen kunnen zich gedwongen voelen om voortdurend te streven naar meer, waardoor ze vatbaar worden voor burn-out en gezondheidsproblemen. Een samenleving die alleen hebzucht waardeert, zonder ruimte te laten voor rust en reflectie, kan uiteindelijk een vermoeide bevolking creëren, wat de productiviteit en het welzijn kan schaden.

Moreel verval

Een ander nadeel van het principe dat hebzucht minder schadelijk is dan luiheid, is het potentieel voor moreel verval. Als de jacht op winst het hoogste goed is, bestaat het risico dat ethische overwegingen worden genegeerd ten gunste van financieel gewin. Bedrijven kunnen worden verleid om onethische praktijken te omarmen, zoals uitbuiting van werknemers, milieuvervuiling en oneerlijke concurrentie, omdat het nastreven van winst als rechtvaardig wordt beschouwd.

Balans

Hebzucht is te zien als een motor van economisch succes maar moet begrensd en gestuurd worden om niet te ontaarden in een monster. De theorie uit Why Nations Fail (Acemoglu & Robinson) laat zien dat brede welvaart niet tot stand komt wanneer instituties in landen ‘extractief’ zijn: macht en rijkdom worden dan door een kleine elite gebruikt om zichzelf te verrijken, ten koste van brede welvaart. Hebzucht wordt in zo’n context een motor van uitbuiting, waardoor ongelijkheid groeit en innovatie stagneert. Alleen ‘inclusieve’ instituties, die economische kansen breed verdelen en macht controleren, kunnen duurzame groei en stabiliteit waarborgen.

Frederick Taylor (scientific management) ‘illustreert zijn principes met verschillende voorbeelden waarbij hij aantoont hoe wetenschappelijke observaties door het management tot betere prestaties leiden. Hij benadrukt dat werknemers hierbij moeten worden beschermd tegen overbelasting en dat zij taken moeten krijgen die beter bij hun capaciteiten passen. Dit zorgt voor een gelukkiger en productiever personeelsbestand.’

Luiheid

In veel religies en filosofische tradities geldt luiheid als zonde. In het christendom is ‘acedia’ – de dodelijke verveling en traagheid – zelfs een van de zeven hoofdzonden. Luiheid wordt geassocieerd met verspilling van tijd, gemiste kansen en het weigeren verantwoordelijkheid te nemen. In moderne economische termen remt structurele luiheid productiviteit, belemmert innovatie en kan het sociale afhankelijkheid versterken. Zo staat luiheid vaak symbool voor stagnatie en achteruitgang. Toch is luiheid niet louter een persoonlijk falen. Sociologen wijzen erop dat wat als ‘lui’ wordt gezien, vaak cultureel bepaald is. In sommige samenlevingen betekent rust nemen of minder werken juist wijsheid of balans. Bovendien kan een gebrek aan motivatie voortkomen uit omstandigheden: armoede, gebrek aan kansen, slechte gezondheid of institutionele barrières. Luiheid kan dan beter begrepen worden als een symptoom van uitsluiting of gebrek aan perspectief. Het recente NOS-artikel over asielzoekers die steeds vaker werken laat zien dat ‘luiheid’ vaak geen keuze is, maar een gevolg van institutionele beperkingen. Toen asielzoekers in Nederland vaker mochten werken, grepen velen die kans met beide handen aan. Luiheid bleek hier een mythe; motivatie kwam zodra de structuur hen toegang gaf.

Tot slot

Wanneer we het werk van Max Weber verbinden met de inzichten van Acemoglu en Robinson en van Frederick Taylor, ontstaat een duidelijk beeld: Hebzucht kan ons voortstuwen en innovatie aanwakkeren, zolang we haar in goede banen leiden met sterke instituties en gedeelde waarden. Luiheid blijkt vaak slechts een etiket voor gemiste kansen – zodra mensen de mogelijkheid krijgen mee te doen, kiezen ze meestal voor actie en betrokkenheid. Juist door ruimte te scheppen voor participatie en door waarden boven winst te stellen, kunnen we bouwen aan een samenleving die niet alleen groeit, maar ook eerlijk, veerkrachtig en menselijk is.