De macht van situatie en systeem over ons gedrag

Ik heb zojuist Philip Zimbardo’s boek The Lucifer Effect, How Good People Turn Evil gelezen. Zimbardo is de sociaal psycholoog die het beroemde Stanford Prison Experiment deed in 1971, wat een demonstratie was van de macht van sociale situaties om onze persoonlijke identiteit en onze waarden en moraliteit te verstoren. De website bij het boek, The Lucifer Effect, biedt onder andere een overzicht van de inhoud van het boek en bevat secties over heldhaftigheid, weerstand bieden tegen beïnvloeding, en dehumanisering.

WE ONDERSCHATTEN DE MACHT VAN SITUATIES EN SYSTEMEN OVER ONS GEDRAG

Een centraal thema in het boek is hoe situationele en systemische krachten ons gedrag beïnvloeden. Zoals ik al eerder op deze website heb uitgelegd hebben we de neiging om het belang van persoonlijke dispositionele factoren als beïnvloeders van ons gedrag te overschatten en om de invloed van situationele determinanten te onderschatten. Zimbardo onderscheidt drie soorten gedragsdeterminanten: de persoon, de situatie en het systeem, die hij als volgt definieert: ”The Person is an actor on the stage of life whose behavioral freedom is informed by his or her makeup-genetic, biological, physical, and psychological. The Situation is the behavioral context that has the power, through its reward and normative functions, to give meaning and identity to the actor’s role and status. The System consists of the agents and agencies whose ideology, values, and power create situations and dictate the roles and expectations for approved behaviors or actors within its spheres of influence.”

ROTTE MANDEN KUNNEN GOEDE APPELS BEDERVEN

Wanneer mensen slechte dingen doen hebben we de neiging om hun gedrag te verklaren in dispositionele termen; we zoeken naar een verklaring voor het gedrag binnen de mensen en hebben weinig oog voor situationele en systemische invloeden op hun gedrag. Onze dominante logica is: mensen die slechte dingen doen zijn (dus) slecht. Maar experimenten zoals het Stanford Prison experiment, Milgrams experiment over gehoorzaamheid aan autoriteitsfiguren, de conformiteitsexperimenten van Asch, en veel andere experimenten binnen de sociale psychologie hebben aangetoond dat onder bepaalde omstandigheden mensen ertoe gebracht kunnen worden om dingen te doen die tegen hun waarden en overtuigingen ingaan. Om het beeldend te zeggen: een rotte mand kan ieder goede appel bederven. Zimbardo gaat zo ver dat hij zegt: “Any deed that any human has ever committed, however horrible, is possible for any of us,-under the right or wrong situational circumstances.”

Situationele en systemische invloed is het meest krachtig onder twee omstandigheden:
1. in nieuwe, onbekende settings waarin we niet terug kunnen vallen op eerdere richtlijnen voor gedragsmogelijkheden,
2. wanneer wij denken dat we op de één of andere manier, anders dan andere mensen, niet vatbaar zijn voor de invloed van situationele en systemische krachten (wat ervoor zorgt dat we niet op onze hoede zijn).

HOE KUNNEN WE ERTOE GEBRACHT WORDEN OM ONZE MORALITEIT LOS TE LATEN?

Zoals Zimbardo uitlegt op de pagina’s 310 en 311, kan ieder van ons ertoe gebracht worden om onze moraliteit los te laten bij het doen of ervaren van slechte daden wanneer aan vier voorwaarden is voldaan:
1. slecht gedrag wordt geherdefinieerd als eerbaar,
2. ons gevoel dat er een directe link is tussen ons gedrag en schadelijke consequenties wordt afgezwakt door verantwoordelijkheid te verdunnen (uit te spreiden over een groep) of verplaatsen (naar een autoriteitsfiguur),
3. de negatieve consequenties worden genegeerd, verdraaid, afgezwakt of betwijfeld, en
4. slachtoffers van ons gedrag worden beschuldigd, gedehumaniseerd en beschreven als straf-verdienend.

De geschiedenis laat zien dat deze condities meestal gecreëerd werden (/worden) door bouwers van dictaturen en aanstichters van volkenmoorden (zoals dat het geval was in Nazi Duitsland en bij de volkenmoord in 1994 in Rwanda). Overige overredingstactieken die gebruikt kunnen worden zijn:
- de voet tussen de deur techniek,
- sociale modellen gebruiken om gedrag te vormen
- mensen identiteitslabeltjes geven die het gedrag beschrijven dat je hen wilt laten vertonen.

ONZE UITDAGING: GOEDE MANDEN MAKEN

Wij zijn bepaald niet weerloos tegen de negatieve invloeden die situaties en systemen op ons kunnen hebben. Wat nodig is is een bewustzijn van hun potentiële macht over ons gedrag en van hoe ze ons ertoe kunnen brengen dat we onze moraliteit loslaten. Dan hebben we de mogelijkheid om een stap terug te doen en weerstand te bieden (hier zijn enkele strategieën om dat te doen). Systemen en situaties zijn in belangrijke mate sociaal gecreëerd en ze kunnen ook sociaal aangepast worden. Onze uitdaging is om goede manden te bouwen, om situaties en systemen te vormen die prosociaal gedrag stimuleren en ervoor zorgen dat we goed kunnen functioneren in overeenstemming met onze morele opvattingen.

Coert Visser, www.noam.nu