Managementtheorie en ethiek: geklets!

Dit artikel is een reactie op het artikel van Vergouw waarin hij zijn best doet een lans te breken voor theorievorming in de managementwetenschappen, waarbij ook ‘ethiek’ een belangrijke rol zou moeten spelen. In deze bijdrage wil ik aangeven dat deze lans helemaal niet gebroken hoeft te worden. Universiteiten zijn altijd al bezig geweest met theorievorming en ethiek. En managers zijn bezig met managen en ze willen dat zo goed mogelijk doen. Dat bereiken ze door van en met elkaar te leren. Ik wil hier een lans breken voor de Nederlandse manager die bereid is zijn twijfels en onzekerheden te delen en zodoende meer zal leren dan op een universiteit gedoceerd kan worden.

• Ethisch curriculum?
• Management is geen wetenschap
• Managementliteratuur is geklets
• Managers houden van zekerheid
• Twijfel en onzekerheid
• De Nederlandse manager: de poldermodelmanager
• De Executive Business School biedt een kader
• Auteur

Ethisch curriculum?

Het is verbazingwekkend dat universiteiten ethiek op het curriculum willen zetten. Elke academische discipline heeft dat toch allang in het curriculum opgenomen? Is het niet zo dat elke academicus vanaf het allereerste college ingewijd wordt in de ethiek van het betreffende vakgebied? Is niet elke wetenschapper zich voortdurend bewust van het adagium ‘kennis is macht’? Is ethiek als onderdeel van wetenschapsfilosofie niet juist een van de eerst behandelde ‘onderwerpen’ vanaf het moment dat ‘de’ wetenschap zich begon te ontwikkelen?
Geheel terecht hekelt Vergouw deze trend bij de universiteiten. Het lijkt erop dat deze instituten zich iets te veel bezig houden met modes. Universiteiten willen studenten en natuurlijk (eerste, tweede en derde) geldstromen en academisch aanzien. Door ethiek nu opeens als apart vak te gaan zien hopen ze op alledrie die gebieden te scoren. Is dat een probleem? Ja, natuurlijk. Laat de universiteit zich vooral houden bij het doen van ‘waardevrij onderzoek’. De universiteit moet vooral geen vakgebieden gaan ‘verzinnen’ vanwege een maatschappelijke hype.

Management is geen wetenschap

Het grote probleem met management en theorie wordt hier direct al duidelijk geïllustreerd. Dat heeft vooral te maken met het gegeven dat management helemaal geen wetenschap is. Management is niet meer of minder dan het krachtenspel tussen mensen en is daarmee onderdeel van gedragswetenschap, economie, of sociologie of psychologie. En er zijn nog veel meer academische vakgebieden te vinden die zich met management bezighouden. Bedrijfskunde is een discipline die zich ook zo graag wetenschap wil laten noemen. Het pikt wat thema’s van economen, sociologen (etc. etc.) en doet dan net of het iets eigens heeft. Dat is natuurlijk niet het geval. Bedrijfskunde bestaat niet. En managementwetenschap bestaat al helemaal niet.

Managementliteratuur is geklets

Er bestaat wel veel managementliteratuur. Er wordt ontzettend veel ‘gekletst’ over management. En dat heeft weer te maken met het feit dat management zo moeilijk is – en tegelijkertijd zo makkelijk: iedereen weet wel hoe het moet. Je kunt het vergelijken met een voetbaltrainer. Iedereen weet wie een goede trainer en wie een slechte trainer is. Je kunt de goede trainer zo herkennen. Dat is iemand die een topclub tot grootse daden kan stuwen. Hoe doet die trainer dat? Simpel: door de spelers te motiveren, door een goede tactiek te kiezen en door de juiste spelers te kiezen. Het is alleen zo jammer dat pas achteraf duidelijk wordt of de spelers gemotiveerd waren, of de tactiek juist was en of de goede spelers waren opgesteld.

Zo herken je ook zeer gemakkelijk de goede manager. Iedereen die ooit ‘onder’ of met een manager gewerkt heeft, en ook iedereen die dat niet heeft (een mooi voorbeeld van “mutually exclusive and commonly exhaustive”) weet hoe een goede manager er uit ziet. ‘De inspirator, inzicht in de competenties van de medewerkers, zet de juiste mens op de juiste plaats!’ En ga zo maar door. Je kunt er boeken over volschrijven. En dat gebeurt ook.

Het positieve van al dat geschrijf en geklets is dat iedereen gelijk heeft, ook al is het maar een beetje. Het negatieve is dat iedereen ongelijk heeft, ook al is het maar een beetje. En dat heeft te maken met het feit dat management zich bevindt in een continuüm tussen wetenschappelijke vakgebieden als economie, sociologie, psychologie, filosofie, en de weerbarstige alledaagse werkelijkheid, die net doet of wetenschap niet bestaat. Alles wat je vandaag beweert kan morgen anders zijn: helemaal als het om menselijk gedrag gaat.

Managers houden van zekerheid

Het is niet voor niets zo dat al die wetenschappen er niet in geslaagd zijn om ‘voorspellend’ te zijn. Een beschrijving maken van hoe het allemaal is gegaan en hoe het zo is gekomen, is al moeilijk genoeg. Een verklaring geven voor alles wat door academici beschreven wordt, gaat voor vrijwel alle wetenschappen al te ver. En voorspellen is er dus helemaal niet bij. Voor de gewone mensen is dat jammer. Wij willen graag weten waar we aan toe zijn. Wij houden van zekerheid. Managers ook. Heerlijk, die checklists – als je die afloopt kan er niks fout gaan…
Maar die zekerheid is niet te krijgen. Wat wel te krijgen is, is een beschrijving van hoe andere managers in vergelijkbare situaties hebben gehandeld. Eén beschrijving? Welnee! Honderdduizenden beschrijvingen. Of nog meer. Ik geloof dat iemand eens heeft berekend (lekker wetenschappelijk!) dat er elke 15 seconden een publicatie over Leiderschap verschijnt. Miljoenen beschrijvingen zijn er; en iedere beschrijving is er een met een eigen ‘handtekening’. Iedereen heeft zo zijn eigen insteek: het is kortom een chaos. En dan is het niet zo vreemd dat men probeert om enige orde in die chaos te brengen. Dat doen de management consultants en de Goeroe’s. Die lezen ontzettend veel van die beschrijvingen en proberen daarin een rode draad te ontwaren. En die rode draad is er. Net zoals in de wolken altijd wel ergens de contouren van een land of een voorwerp te zien zijn: je moet er open voor staan – je moet het willen zien.
En dit nu is de managementtheorie. Niet meer en niet minder: iemand ligt op zijn rug in het gras naar de wolken te staren en ziet ehhhhh zeven essen! Neeneenee. Het is… het is… de balanced score card! Of is het toch het Y-model…? Enzomeer enzoverder, enzovoort.

Twijfel en onzekerheid

En wat moeten managers nu met die managementtheorie? Ach. Een beetje begrijpen dat die zekerheid die ze zoeken ook door andere managers niet gevonden wordt. Weten dat ook die andere managers twijfelen aan de keuzes die ze maken. Begrijpen dat er vele manieren zijn om om te gaan met de alledaagse managementpraktijk en dat het niet zo is dat er 1 waarheid is - er zijn vele waarheden. Begrijpen dat al die rijtjes evenzogoed twee keer zo lang hadden kunnen zijn, of veel korter. Dat die checklist een hulpmiddeltje is en meer niet. Maar vooral begrijpen dat wat ze ook willen veranderen of aansturen in hun organisatie, dat het altijd gaat om het beïnvloeden van gedrag. Het gaat om mensenwerk. En dat is rationeel en irrationeel. Dat is zin en onzin. Dat is moeilijk en makkelijk. En daar zit altijd een ethische component bij, altijd.

Dat is wat Business Schools in Nederland vrijwel allemaal aan hun studenten doorgeven. Let wel, Business Schools. Dus niet de universiteiten die door Vergouw maar voor het gemak op een hoop worden gegooid met de Business Schools. En dat is onterecht. Business Schools zijn namelijk scholen waarin managers komen leren wat ze op de universiteit nooit hebben kunnen leren. Doodgewoon omdat ze toen nog geen manager waren. Daar ligt het verschil tussen universiteiten die een MBA aanbieden als een van de vele studies en de Executive MBA’s. (Op een aantal universiteiten in Nederland (Nijenrode, Erasmus) wordt ook een Executive MBA aangeboden.) Op universiteiten gaat het om studenten van 18 tot 23 jaar aan wie van alles verteld wordt over theorieën en modellen. Dat is een intellectuele exercitie. Op de Executive Business Schools in Nederland komen de managers bij elkaar om ervaringen uit te wisselen; om te leren van elkaar en met elkaar; om te proberen hun organisatie zo goed mogelijk te laten functioneren.
Kan dat niet net zo goed bij een borrel? Jazeker! Maar dan is het wel handig om die borrel inhoudelijk te sturen. Erg veel organisaties en hun managers zouden zich in zeer korte tijd sterk kunnen verbeteren als hun managers op gestructureerde wijze en met een vaste frequentie met een aantal andere managers (liefst van andere organisaties) over hun dagelijkse problemen, onzekerheden, successen etc. konden praten.
Die managers komen niet naar de business schools om theorie te ontwikkelen en ook niet om de waarheid te zoeken. Zij zijn helemaal niet bezig met het uitzuigen van het personeel en de klant en de toeleverancier. Zij hebben het niet over dure optieregelingen of strategische overnames.

De Nederlandse manager: de poldermodelmanager

De Nederlandse manager wil weten hoe andere managers omgaan met hun alledaagse managementproblemen. En daarvoor is de literatuur zoals die nu voorhanden is prima geschikt. Het is een heerlijk zwembad waarin je wanneer je maar wilt een frisse duik kunt nemen. En steeds weer is het water ververst. Steeds weer nieuwe cases, steeds weer nieuwe ‘theorieën’, steeds weer nieuwe modellen. Het lijkt precies het zelfde, het voelt precies hetzelfde, maar steeds is het weer anders. En steeds is het verfrissend. Wat wil je nog meer! De managementliteratuur voldoet aan een behoefte: het is een podium, een plaats waar ervaringen worden uitgewisseld. Ook over ethiek.
Ethiek een moeilijk punt? Integendeel, ethiek is een makkie voor onze poldermodelmanagers. In Nederland is de bottom-up beweging voor wat betreft de ethiek sterk ontwikkeld. Ons poldermodel heeft er borg voor gestaan dat er een heel sterk gevoel is binnen organisaties voor wat hoort een wat niet. In het poldermodel worden managers steeds gedwongen om vrijwel elke beslissing die ze nemen eerst vanuit meerdere perspectieven te bekijken. Die voortdurende perspectiefwisselingen zijn een erg goede training in ethiek. Een training in wat kan en niet kan. Belangen van de een en belangen van de ander. En een training in het begrijpen en accepteren van verschillen en overeenkomsten in normen en waarden. Soms lijkt het erop of normen en waarden in organisaties sterker ontwikkeld zijn dan in de maatschappij eromheen. In organisaties zie je zelden groepjes rondhangen die andere werknemers intimideren… Maar goed, dat is weer een heel andere discussie.
Een nadeel van het poldermodel is wel dat de absolute top van het bedrijfsleven zich eraan weet te onttrekken. In de voetbalwereld hebben we het dan over de voorzitters en penningmeesters. Die hebben nauwelijks iets te maken met trainingen en voetbalwedstrijden. Trainers hebben geen flauw idee van wat er zich in de duistere wereld van contracten, financiën en netwerken afspeelt.

De Executive Business School biedt een kader

In het kort komt het erop neer dat er bij managers die naar een Business School gaan geen behoefte is aan het structureel ontwikkelen van managementtheorieën. Ook is er geen behoefte aan een universitaire benadering van ‘ethiek’. Er is behoefte aan uitwisseling. Er is behoefte aan een kader waarbinnen die uitwisseling kan plaatsvinden. En dat kader, dat wordt geboden door de Executive Business Schools en niet door universiteiten.
Het gaat natuurlijk te ver om al of niet ethisch handelen toe te schrijven aan het wel of niet gevolgd hebben van een bepaalde MBA-opleiding. Maar wat ik hier wel wil claimen is dat het ‘ethisch besef’ (whatever that may be) allicht versterkt wordt door met ‘lotgenoten’ ervaringen uit te wisselen over het werk van alledag. En dat is iets wat op de ene opleiding beter en gestructureerder gebeurt dan op de andere.

Auteur

Maarten van Rooij is Programma Manager bij BSN Nederland, een onafhankelijke particuliere business school die zich richt op Nederlandse managers. Centraal in de didactiek staat het Action Learning principe – een typische bottom-up aanpak waarin de praktijk van de manager centraal staat.

Meer artikelen over managementtheorie en -praktijk:
Mismanagement: de schuld van Business Schools?
Of: Wanneer vertellen managementgoeroes onzin, wanneer niet?
Gyuri Vergouw
Dragen (nieuwe) managementtheorieën bij aan goed management of niet?
Chaosdenken: een nieuw paradigma voor organisaties?
Rudy van Stratum
U wilt orde en discipline? Kijk uit! U zult chaos en wanorde oogsten. Recensie van "Inleiding in het chaosdenken, theorie en praktijk".
'Empowerment' is geen (kapitalistische) illusie
Recensie van False prophets, the gurus who created modern management and why their ideas are bad for business today, door James Hoopes, Perseus Publishing, 2003.
Robin Janszen
Overenthousiasme, idealisme en onzinredeneringen bederven vaak op zich goede managementconcepten.