In zijn boek Anders beschrijft Frans de Waal hoe een dominante hoogleraar, de “zilverrug” van de afdeling, plotseling ten val kwam. Jarenlang duldde en volgde men zijn autoritaire gedrag. Totdat een coalitie van jongere collega’s, ooit zijn protegés, tijdens een vergadering een coup pleegde. De stemming draaide uit op zijn nederlaag. Daarna was hij een gebroken man. Zijn donderende stem verstomde. Hij dwaalde futloos door de gangen.

Wat mij treft, is dat het gedrag van deze man kennelijk jarenlang geaccepteerd werd. Zijn dominantie was geen afwijking, maar een functie van de context. De groep liet het toe, of durfde niet anders. Pas toen het collectieve draagvlak verdween, was zijn macht op slag verdwenen. Dat ontslaat de hoogleraar niet van zijn verantwoordelijkheid, want niet iedereen gaat op dominante wijze op een trommel slaan in zo'n context. 

Het is een pijnlijk herkenbaar patroon. Denk aan de recente publieke afrekening met Matthijs van Nieuwkerk. Ook daar was jarenlang sprake van grensoverschrijdend gedrag. Pas toen de publieke moraal kantelde, werd het ineens onacceptabel. Maar was het werkelijk zo plotseling? Of kenden velen de verhalen allang, en zwegen ze zolang het succes voortduurde?

We hebben de neiging om misstanden te individualiseren. De leider, de dader, de boeman. Maar macht is nooit alleen iets van één persoon. Het is relationeel. Het ontstaat en blijft bestaan bij de gratie van een omgeving die het mogelijk maakt – uit gemak, uit angst, bewondering, of stil opportunisme.

Daarom is het te gemakkelijk om achteraf met de vinger te wijzen zonder naar het systeem te kijken. Naar de redacties, de managers, de collega’s die meelachten of wegkeken. De leider gedroeg zich grensoverschrijdend, ja. Maar de groep legde de grens jarenlang nergens. 

Zolang we daarover blijven zwijgen, zal de volgende zilverrug al klaarstaan. En zullen we hem weer laten begaan, tot de stemming omslaat. En dat is een slechte zaak. Niet alleen silverbacks hebben verantwoordelijkheden, ook de mensen eromheen. Maar hoe zeer kan je het ze kwalijk nemen, als organisaties niet voor een biotoop zorgen, waar dingen op veilige wijze bespreekbaar zijn? 

En veilig is 'veilig voor iedereen'. Als iemand beschuldigd wordt van grensoverschrijdend gedrag, dan is een gedegen onderzoek van belang.