Managementconcepten: mode of wetenschap?

• Stroom aan reacties
• De vier toetsingscriteria
• Gouden bergen in de literatuur
• Hype en Mode
• Opkomst en Ondergang: wat blijft over?
• Afronding

Eind 2003 verscheen op ManagementSite het artikel Mismanagement, de schuld van de business schools?. Het artikel liet zien dat bij veel managementconcepten sprake is van een intrigerend dilemma: zijn deze concepten wetenschappelijk serieus te nemen of is sprake van modeverschijnselen die even snel komen als gaan? In dit vervolgartikel ga ik verder op de eerder ingeslagen weg. Want….worden managers wel door  managementconcepten geholpen? In dit artikel wordt gezocht naar antwoord op vragen als: Hoe komen managementconcepten tot stand? Moeten goeroes wetenschappelijk valide concepten uitdragen, of mogen ze net zo goed modeverschijnselen verkopen? En wat blijft na verloop van tijd van al die mooie concepten over?

Stroom aan reacties

De interactie tussen auteur en lezer is een van de belangrijkste functies van ManagementSite. Verspreiding van kennis over nieuwe ontwikkelingen op managementgebied, gedachtevorming over belangrijke managementzaken en de totstandkoming van een kritisch maar opbouwend debat staan hierbij centraal. Doel is te komen tot een continue platform voor managementontwikkeling. In dit kader gaf mijn eerdere bijdrage ‘Mismanagement’ een aanzet om te discussiëren over de waarde van managementconcepten. Dat een dergelijke discussie niets nieuws is, bewijst een kop uit een Business Week van 1951: ‘A lot of managementtheories are all wrong’.

De vier toetsingscriteria

Gezien het bovenstaande citaat, zijn wij ons dus al meer dan vijftig jaar ervan bewust dat veel managementtheorieën niet werkbaar zijn. Desondanks is de toevloed aan nieuwe concepten groter dan ooit. Keer op keer worden nieuwe ideeën gelanceerd, die beweren de effectiviteit van managers en organisaties op unieke wijze te vergroten. En keer op keer blijken de concepten kopers te vinden, die hier blijkbaar veel hoop op vestigen. Om het kaf van het koren te scheiden, heb ik in mijn eerdere bijdrage een viertal criteria benoemd die gebruikers van managementconcepten is staat stellen de kwaliteit hiervan te beoordelen. De opsomming is niet limitatief bedoeld, maar biedt een handreiking om snel een analyse te kunnen maken van een voorliggende theorie. De vier criteria zijn:

1. inductief en deductief
2. volledig en uitsluitend
3. praktische bruikbaarheid
4. de kracht van het cijfer.

Voor een uitgebreide beschrijving van deze criteria verwijs ik graag naar het eerder gepubliceerde artikel.

Wat maakt het dat zijn boek zo succesvol is geworden? Een boek, dat in eerste instantie door zijn eigen uitgever werd geweigerd. In de onderstaande paragraaf wordt een aantal elementen voor succes genoemd. Veel van deze elementen zijn terug te vinden in het boek van Covey. Het boek ontbeert veel  academische taal (wel begrippen als paradigmawisseling) en er wordt wel gerefereerd aan onderzoek van wetenschappers, maar er is geen literatuurlijst te vinden. Het boek staat daarnaast vol met ervaringen uit bedrijfs- en priveleven (‘ik heb eens in New York een cursus gegeven aan een groep mensen van IBM’, blz.119, NL-editie). Daarnaast is de titel natuurlijk zeer beloftevol. In het kort komt het op het volgende neer: Wie dit boek leest, wordt zelf (highly) effectief: goede timing in het ‘Ik’-tijdperk. Het model dat Covey daarnaast in zijn boek uitwerkt, is simpel en herkenbaar. Kortom, het voldoet, bewust of onbewust, aan alle voorwaarden om succesvolle managementliteratuur te zijn.

Gouden bergen in de literatuur

De door mij genoemde criteria bieden lezers een indicatie van (wetenschappelijke) eisen waaraan managementconcepten in mijn ogen zouden moeten kunnen voldoen (criteria 1-3) alsmede de wijze waarop deze concepten in de markt worden gezet (criteria 3 en 4).

Er zijn echter ook andere zienswijzen over de totstandkoming van managementconcepten. Zo geeft Kieser een lijst van tien esthetische elementen voor management bestsellers (Ontleend aan Ten Bosch, blz. 7), waaronder:

• het ontbreken van academisch jargon;
• aan lezers wordt gemeld dat de theorieën niet op een universiteit of in een studeerkamer zijn ontwikkeld, maar desondanks wetenschappelijk verantwoord zijn;
• eenvoud en mystiek gaan in het concept hand in hand;
• er worden gouden bergen beloofd, terwijl tegelijkertijd grote slagen om de arm worden gehouden; en
• de timing van de boodschap is perfect.

Een andere opsomming kan gevonden worden in het boek ‘Managementconcepten in beweging: tussen feit en vluchtigheid’, waar de volgende vier criteria worden genoemd (Karsten, Van Veen, blz. 4):

• concepten hebben een duidelijk label (BPR, TQM, 7-S et cetera) en worden niet logisch afgeleid uit een theorie, maar proberen een ontstane praktijk onder woorden te brengen. Het zijn meer benaderingswijzen dan volledig onderbouwde visies;
• de concepten bevatten een probleemanalyse;
• de concepten bevatten een oplossing voor deze problemen en,
• er worden veel voorbeelden van succesvolle toepassingen gegeven (hierbij worden vaak de bedrijven General Electric, IBM, Toyota en Shell genoemd).

Kortom, er zijn factoren te distilleren waaraan managementconcepten moeten voldoen willen zij succesvol zijn. Het is natuurlijk verleidelijk voor managementauteurs om op deze succesfactoren in te spelen, hetgeen onmiskenbaar in de managementliteratuur plaatsvindt. Dat maakt de concepten natuurlijk nog niet (wetenschappelijk) verantwoord of werkbaar. Vaak is het verkoopargument uiteindelijk van groter belang dan de validiteit van de boodschap. Met alle gevolgen van dien. Want welke sporen van vernieling worden dan met behulp van deze producten in organisaties achtergelaten?

Met andere woorden, zijn managementconcepten niet te ver doorgeslagen richting modegevoeligheid en verliezen ze hierdoor niet juist aan kracht en geloofwaardigheid? Betekent dit dat concepten uit de gedachtewereld van goeroes, adviesbureaus of topondernemers per definitie waardeloos zijn? Of hebben deze ideeën en concepten toch meer waarde dan uit een wetenschappelijk analyse blijkt?

Hype en Mode

Ik ben altijd zelf (waarschijnlijk mijn eigen paradigma, zoals dit zo mooi heet) uitgegaan van een zo wetenschappelijk mogelijke  benadering, gebaseerd op de idee dat wetenschap zich richt op ‘waarheidsvinding’ en het zoeken naar de enig juiste (of zo optimaal mogelijke) oplossing.

Er zijn ook andere denkrichtingen, ‘scholen’ zo u wilt, die managementconcepten vanuit een andere invalshoek benaderen, bijvoorbeeld bij René ten Bos, organisatiefilosoof, hoogleraar en auteur van ‘Fashion and Utopia in Management Thinking', waarop hij is gepromoveerd. Ten Bos noemt de door mij gepropageerde wetenschappelijke aanpak van managementconcepten het ‘nieuwe rationalisme’ en verwijst hierbij onder meer naar scientific management van Frederic Taylor. `Bij deze ‘nieuwe realisten’ moet managementtheorie vrij van mode en hype zijn en in essentie zuiver.

Ten Bos geeft in zijn (overigens boeiende) proefschrift - hier in (erg) kort bestek beschreven - een geheel afwijkende benadering van managementtheorievorming. Zijn idee is dat managementgoeroes en -theorieën juist veel te veel aandacht aan juistheid, volledigheid en wetenschappelijke onderbouwing schenken, en veel te WEINIG modegevoelig zijn. Hij pleit ervoor dat het niet de mode is die uit de managementtheorieën moet worden gehaald, maar dat de theorie juist uit de managementmode moet worden verwijderd (‘…management fashion often fails to keep up this promise because it remains paradoxically incapable of laying off its rationalist cloack.’). Het is volgens Ten Bos de grote fout van goeroes dat ze wetenschappelijk en rationalistisch willen overkomen. Ze moeten zich veeleer richten op waar ze goed in zijn: het voorspellen van ‘de mode’. Het is hun taak mensen te geven wat ze zoeken, om hip en trendy te zijn. Niet om wetenschappelijk verantwoord proberen te werken. In de aanpak van Ten Bos zijn managementconcepten te vergelijken met TV-kanalen: als het niet bevalt wat je ziet, schakel dan over naar een ander kanaal.

Ten Bos laat zonder twijfel een ander licht schijnen over de wijze waarop managementconcepten tot stand kunnen komen. De één zal zijn aanpak verfrissend noemen, de ander effectbejag. U begrijpt dat ik zelf niet veel van zijn uitgangspunten en perspectief moet hebben. Zo vraag ik mij af waarom Ten Bos zijn gedachten wetenschappelijk tracht te onderbouwen: zijn proefschrift lijkt daarmee in zijn geheel een contradictio in terminis te zijn. Een tweede kritiekpunt is dat de gevaren van ‘mode management’ in mijn ogen worden onderschat. Het invoeren van een aansprekende, maar onjuiste aanpak kan verstrekkende gevolgen hebben voor organisaties. Het risico dat een op mode gebaseerde aanpak tot veel ellende leidt is in mijn ogen vele malen groter dan bij een goed onderbouwde en gefundeerde aanpak. Dat de meeste theorieën en concepten juist dit fundament ontberen, betekent nog niet dat het onjuist is om een dergelijk fundament te wensen of zelfs te eisen. Misschien moeten we wel streven naar zo min mogelijk ‘nieuws’ en mode en juist zoveel mogelijk kijken naar de lessen uit het verleden.

Natuurlijk blijft bij de door mij gepredikte wetenschappelijke lakmoesproef van veel managementconcepten weinig tot niets over. Is dit erg? Gaat u het missen? Wordt u zonder nieuwe concepten minder effectief?

Natuurlijk, management zal nooit de status van ‘absolute’ wetenschappen als wiskunde of natuurkunde bereiken. Dat betekent echter in mijn ogen niet dat wij moeten vervallen in effectbejag, handigheid en verkooptrucs. Want als de managementwereld blijkbaar wordt gedomineerd door mode, kan de vraag worden gesteld of zoiets als management ’wetenschap’ wel bestaat. Moeten wij er dan niet toe overgaan de benaming managementwetenschap los te laten en over gaan op de benaming managementgeleerdheid (vgl.: rechtsgeleerdheid en godgeleerdheid)?

Opkomst en Ondergang: wat blijft over?

Is dan alles wat in het verleden is geschreven over management onzin? Kunnen de ideeën en gedachten van goeroes als Mintzberg, Kaplan, Peters en Covey, hoe boeiend en prettig leesbaar zij misschien ook zijn, direct door naar de vuilnisbak? Of kunnen wij toch iets van hen opsteken? Wat blijft over van al die ideeën, concepten en onderzoeksuitkomsten? Stefan Heusinkveld richt zich in zijn proefschrift ‘Surges and Sediments’ deels op deze vraag: “voortdurend worden bestaande organisatieconcepten om zeep geholpen die een tijdje eerder nog massaal als nieuw werden omarmd.”

Hij noemt dit fenomeen ‘concepticide’, de onontkoombare vergankelijkheid van managementkennis. In de ogen van Heusinkveld een onwenselijke situatie: “een permanent onvermogen om systematisch te bouwen op bestaande inzichten en ervaringen betekent het continu moeten herontdekken van kennis en het gedoemd zijn om steeds weer dezelfde fouten te maken.” Toch blijft uiteindelijk wel degelijk iets (sediment, zoals Heusinkveld dit noemt) over van alle concepten en ideeën die in de loop der tijd de revue passeren. Er zitten soms wel degelijk elementen in alle ideeën en gedachten die overeind blijven. Dit is overigens niet vanzelfsprekend. Het is alleen mogelijk als daar een continue inspanning van managers, medewerkers, goeroes en/of wetenschappers tegenover staat. Het proefschrift van Heusinkveld verdient meer aandacht en zal binnenkort worden besproken op managementsite.nl.

Afronding

De ontwikkeling van managementconcepten vindt voor een belangrijk deel plaats buiten de wetenschappelijk wereld en is vaak in handen van praktijk- c.q. zakenmensen. Toch zijn veel van deze opiniemakers, goeroes en adviseurs direct of indirect verbonden aan universiteiten of hogescholen. Juist hierdoor kenmerken veel managementconcepten zich door een (semi-)wetenschappelijke aanpak. Zo lijkt een tweedeling te ontstaan die in mijn ogen onwenselijk is. Enerzijds slaan concepten die volledig zijn bedacht in een studeerkamer of op een universiteit niet of nauwelijks aan. Zij missen de affiniteit met de praktijk. Anderzijds blijkt het voor praktijkmensen moeilijk een wetenschappelijke basis te vinden voor hun ideeën en concepten: zij missen affiniteit met validiteit. Ook dienen praktijkmensen rekening te houden met verkoop- en marketingargumenten.

Als wij van management theorievorming eisen dat deze op basis van zuiver wetenschappelijke criteria moet plaatsvinden, dan zal dit waarschijnlijk leiden tot een sterke verschraling van het aanbod aan nieuwe ideeën. Veel managementconcepten en -theorieën zullen niet door een beperkte wetenschappelijke toets komen. Het is daarom niet verwonderlijk dat veel managementauteurs liever inspelen op modes. Het is lucratiever, sneller en gemakkelijker. Toch blijft dan een belangrijke vraag onbeantwoord: helpen al die nieuwe ideeën en concepten managers eigenlijk wel? Daar was het toch allemaal om begonnen? Hebben concepten en ideeën als NLP, BPR, Balanced Scorecard, Lerende Organisatie, BCG-matrix, Configuraties van Mintzberg, Porter, 7-S model, Six Sigma, Enneagram, et cetera u geholpen de juiste beslissingen te nemen? Hebben al die seminars over leiderschap veel nieuwe ‘leiders’ opgeleverd? Of is het gebleven bij beloften, die uiteindelijk tot meer problemen dan oplossingen hebben geleid?

Is een oplossing te vinden voor dit dilemma? Moeten wij wel willen kiezen tussen wetenschap en mode. Of moeten wij accepteren dat ‘de managementwereld’ zo in elkaar zit? Naar mijn mening niet. De uitwisseling van ervaringen en een gefundeerd debat over management en organisatie-concepten brengen ons veel verder dan sexy en goed in het gehoor liggende modegrillen. Het pleidooi om managementconcepten meer modegevoelig en minder wetenschappelijk te maken steun ik dan ook niet.

Waardevolle managementconcepten en ideeën zullen de tand des tijds weerstaan. Concepten en ideeën die alleen modegevoelig zijn zullen even snel verdwijnen als zij zijn gekomen, vaak met achterlating van chaos en wanhoop. Wie echter gefundeerd over management schrijft, blijft.

Drs Gyuri Vergouw MMC is organisatieadviseur en interim-manager. Hij maakt deel uit van de hoofdredactie van ManagementSite.

Over hetzelfde vraagstuk in ManagementSite:
Managementtheorie en ethiek: geklets!
Maarten van Rooij
ManagementSite zoekt naar de toegevoegde waarde van de beschikbare kennis over management en organisatie. Is managementliteratuur geklets? En als we zoveel kritiek hebben: Wat is dan het alternatief? Een beetje rommelen? Maar het ene gerommel zou wel eens veel beter kunnen zijn dan het andere!  De auteur komt met een paar duidelijke conclusies en een handreiking.

Aanbevolen of aangehaalde literatuur:
Bos, ten René; (2000) Fashion and Utopia in Management Thinking.
Covey, Stephen; (1989), De zeven eigenschappen van effectief leiderschap.
Heusinkveld, Stefan; (2004) Surges and Sediments, Organization Concepts between Transcience and Continuity.
Karsten, L, van Veen, K; Managementconcepten in beweging: tussen feit en vluchtigheid.
Micklethwait, John, Adrian Wooldridge (1996). The witch doctors: what the management gurus are saying, why it matters and how to make sense of it. London: Heinemann.