Veranderprocessen: Regie en rolverdeling

Het doek gaat open… de spelers komen op… het spel kan beginnen!

Organisaties bestaan uit mensen. Elke medewerker speelt zijn of haar eigen rol in een verandertraject. Het succes van veranderprocessen is dan ook veelal afhankelijk van menselijk gedrag. In hun boek hanteren Cozijnsen, van Dun en Kimman de metafoor van een theatervoorstelling om verandermanagers te adviseren hoe zij zich in concrete situaties moeten opstellen om tot een geslaagde verandering te komen. In verschillende aktes nemen ze de lezer mee in een geplande verandering. Niet succesvol veranderen, maar zinvol veranderen staat centraal in dit Het theater van verandering.

Zinvol handelen en veranderen

Volgens de auteurs wordt zeventig procent van mislukte veranderingen voor tachtig procent veroorzaakt door menselijk gedrag. Om die reden vinden zij dat de veranderaar meer oog moet hebben voor het gedrag van medewerkers en de dynamiek die tussen hen ontstaat in verandertrajecten. Uiteindelijk is het de taak van de verandermanager om geschikte medewerkers voor de juiste positie te selecteren in elke fase van het proces. De auteurs pleiten voor meer nadruk op de menselijke factor en minder op veranderstrategieën, fasemodellen en diagnosemethoden. De rode draad van het boek hangt hier sterk mee samen: zinvol handelen. Wat is dat? Zinvol handelen is logisch, oftewel de juiste interventies in de juiste situaties. Maar zinvol is meer. Zinvol is ook eerlijk én verantwoordelijk handelen. Kortom, zinvol verwijst naar de professionaliteit, moraliteit en verantwoordelijkheid van de veranderaar. Succesvol veranderen is onmogelijk als er niet zinvol gehandeld wordt. Zo kan een veranderproces bijvoorbeeld leiden tot efficiëntere werkprocessen, maar vaak vergeet men welke ‘slachtoffers’ onderweg gevallen zijn. Wat als mensen vervreemd zijn geraakt van de organisatie, omdat ze niet begrijpen welke koers het topmanagement vaart? Als de negatieve bijeffecten overheersen, is de verandering op den duur weinig succesvol te noemen. Zinvol handelen kan dit voorkomen. De auteurs hameren dan ook op het belang van betrokkenheid, vertrouwen en inspraak van medewerkers om een zinvolle verandering te bewerkstelligen. Om zinvol handelen concreet te maken kiezen de auteurs de setting van een theaterstuk. Compleet met script (verandersituatie, context), regisseur (interne of externe verandermanager) en spelers (medewerkers), die met hun eigen persoonlijkheid diverse rollen vervullen. In het tweede deel van het boek worden deze uitvoerig geïntroduceerd. Voor de spelers gebruiken de auteurs acht van de zestien psychologische ideaaltypes van Otto Kroeger. Kroeger, die voortbouwt op Jung, houdt zich bezig met persoonlijkheidstypen en is schrijver van onder andere het boek ‘Type talk at work’. Elk persoonlijkheidstype heeft een -sterk uitvergrote- positieve en negatieve kant. Zo is het waardegeoriënteerde type in zijn positieve vorm de Politicus en in zijn negatieve vorm de Manipulator. Deze overdrijving van de werkelijkheid helpt om gedragspatronen van mensen in het alledaags veranderen te herkennen. De auteurs nodigen ons uit om tijdens het stuk te analyseren of er zinvol gehandeld wordt en of de regisseur op de juiste momenten interventies pleegt. In het derde deel van het boek gaat het doek open. Het stuk bestaat uit verschillende aktes: de startfase, de herontwerpfase en de implementatiefase. De regisseur hanteert zinvol handelen als referentiekader en grijpt in als grenzen worden overschreden. Ook geeft hij tussentijds feedback op het spel en brengt hij zo nodig een nieuwe speler ten tonele. De scriptschrijver reflecteert op elke scène en stelt het script tussentijds bij. Het stuk eindigt in een epiloog waar de regisseur terugblikt op het spel en op zijn eigen rol in het proces. In het vierde en laatste deel van het boek reflecteren de auteurs op moreel en professioneel handelen.

Waarom wel lezen?

Allereerst zijn er maar weinig veranderboeken die zo sterk de nadruk leggen op het menselijk gedrag. Terecht richten de auteurs zich nu eens niet op allerlei modellen en strategieën, maar puur op de verschillende persoonlijkheden en rollen in verandersituaties. Soms is de ene persoon nu eenmaal geschikter in een bepaalde fase dan een andere. Zo is een Visionair nodig bij het schetsen van de contouren voor de toekomst, maar diezelfde persoon kan zeer vertragend werken wanneer er concrete stappen moeten worden gezet in de uitvoering. Uiteraard zijn de rollen in dit boek extremen. Dat neemt niet weg dat we ons bewust moeten zijn van de diverse persoonlijkheden en hun effect op een bepaalde fase in het veranderproces. Voor de lezer zal dit op momenten overigens een feest van herkenning zijn!

Een andere meerwaarde van het boek ligt in het zinvol handelen. Het klinkt vanzelfsprekend, maar het theaterstuk laat zien hoe de spelers door de complexiteit van veranderprocessen toch geregeld onlogisch of onverantwoord handelen. Bovendien komen juist dán onze dominante karaktertrekken naar voren. Herkenbaar uit de praktijk! We handelen, zeker wanneer het spannend wordt in veranderprocessen, vaak anders dan onze intentie is. In plaats van bijvoorbeeld duidelijkheid te scheppen over gedwongen ontslagen, jagen we mensen in het harnas door dreigend over te komen in onze bewoordingen. Hier wordt op een concreet niveau beschreven of, en hoe, de spelers zinvol handelen. Krachtig aan het boek zijn tevens de momenten van feedback en reflectie. De regisseur geeft tussentijds feedback aan de spelers over hun (al dan niet zinvolle) optreden. Bijvoorbeeld: ‘Het werd even wat concreter, maar spreken jouw ideeën wel tot de verbeelding van de mensen die ontslagen dreigen te worden?.... Op deze manier ga je geen draagvlak creëren’. Daarnaast reflecteert de scriptschrijver na elke scène op het spel en de interventies van de regisseur. In het laatste hoofdstuk van het boek staat een interessante reflectie over het ‘regisseren’ van mensen. Kan dat eigenlijk wel? Tot op een bepaalde hoogte, concluderen de auteurs correct. Natuurlijk is de dagelijkse praktijk weerbarstiger, maar de auteurs benadrukken dat regelmatige reflectie door de verandermanager helpt om zinvol te handelen en bij te sturen waar nodig. Eens! Alleen wanneer we de tijd en rust nemen om terug te blikken, zijn we in staat om (samen) te leren van het proces en onze koers (het script) gaandeweg bij te stellen. Tot slot is het een zeer toegankelijk boek voor een breed publiek. Ook voor de minder ervaren veranderaar is de inhoud van het boek gemakkelijk te volgen. Op een zeer concreet niveau (woordniveau) wordt u meegenomen in een verandersituatie. Daarbij is het boek aantrekkelijk en overzichtelijk vormgegeven: een aangenaam lettertype en hier en daar een theatrale, doch praktische, illustratie.

Waarom niet lezen?

De auteurs pleiten voor een aanpak om draagvlak te creëren, middels vertrouwen, inspraak en betrokkenheid in een geplande verandering. Opvallend is dan, dat de in het boek gehanteerde werkwijze veelal top-down is. Practice what you preach? Als de mens, dus de medewerker, écht centraal staat dan is een bottom-up benadering effectiever. Bovendien blijft het boek overwegend hangen op mooie woorden en containerbegrippen als ‘duidelijkheid en transparantie’ of ‘vertrouwen in ons, onze bedoelingen en resultaten’. Regelmatig denkt de lezer: ‘hoe dan?’. De auteurs focussen zich voornamelijk op ‘de juiste persoon op de juiste plaats’ en minder op de praktische uitvoering die daar uit voortvloeit. Nadeel is dat het boek daarbij voorbij gaat aan de complexiteit van veranderprocessen. En is het niet juist ook dié complexiteit die zijn effect heeft op het handelen van de spelers? Kortom, de praktische toepasbaarheid is niet altijd even helder. Ook ligt het er op momenten wel erg dik bovenop. Als lezer kunt u van verre aanvoelen welke types in welke fase effectief zijn. Dit wordt nog eens versterkt door de voorspelbare teksten van de spelers vanuit hun rol. Ja, we raken ons bewust van de diverse rollen, maar daarin wordt wel érg weinig nuance aangebracht. Dan een meer praktische kanttekening. Er staan hinderlijke spelfouten en onnodige herhalingen in het boek. Regelmatig leest u iets meerdere malen in andere bewoordingen.

Conclusie

De meer bedreven veranderaar zal waarschijnlijk tot weinig vernieuwende inzichten komen. De auteurs belichten met hun insteek slechts één kant van veranderprocessen. Prima, maar daarmee biedt het boek weinig concrete handvatten om veranderaars in de complexe en weerbarstige praktijk verder te helpen. De lezer blijft eveneens in het ongewisse over de ervaring die de auteurs hebben met deze metafoor. Werkt het? En zo ja, waarom werkt het? Desalniettemin is het een opmerkelijke combinatie: een oud lid van de Raad van Bestuur van Ahold, een jezuïet/hoogleraar bedrijfsethiek én een hoogleraar verandermanagement. Vijf jaren hebben ze aan het boek gewerkt. Jaren van vele discussies en interessante gesprekken, zo schrijven de auteurs. Het proces is terug te vinden in het boek. Het is duidelijk met plezier geschreven. Vanuit een verrassend perspectief wordt u even meegenomen in een verandering. In de mensen en hun persoonlijkheden. In de worsteling van de veranderaar, in de discussie van zinvol en moreel handelen bij verandermanagement. Voor een ieder die geinteresseerd is in een persoonlijke benadering van veranderingen is dit een onderhoudend boek.