Fraude, sterk geflatteerde winstcijfers, vernietiging van documenten, onkunde, zelfverrijking, moedwillige verdraaiing van de feiten. De rol van banken, accountants, adviseurs en van betrokken ‘top-managers’ ligt zwaar onder vuur. Ethisch leiderschap is ver te zoeken.
- Fallen Idols
- Ethiek: Het bedrijf als hoeksteen van de samenleving
- Case: Het positieve verlies
- Manager van de toekomst
- In de olie
- Ethiek op individueel niveau: accountant of pastoor?
- Case: Heeft de jeugd de toekomst?
- Conclusie
- Lezenswaardig
Fallen Idols
Managers, accountants, adviseurs en ondernemers blijken toch normale stervelingen te zijn. Zelfverrijking en het dienen van alleen het eigenbelang lijken momenteel wel de minst erge beschuldigingen. Goede, betrouwbare managers zijn volledig ondergesneeuwd door berichten over malversaties en fraude van minder te goeder trouw handelende bestuurders.
Zijn deze ontwikkelingen een ‘fact of life’, een schoonheidsfoutje van een anderzijds goed werkend kapitalistisch systeem? Moeten wij er van uitgaan dat genoemde problemen er gewoon ‘bij horen’ en alleen maar in aantal zullen toenemen? Of is een mentaliteits-verandering noodzakelijk? En hoe is die dan tot stand te brengen? Ik verwijs in dit kader naar eerdere bijdragen in ManagenentSite, onder meer van Baarspul (Provincie Zuid Holland), Kerklaan, Jagersma, Pieterse en Visser.
Ethiek: Het bedrijf als hoeksteen van de samenleving
Ethiek, managen en ondernemen zijn (blijkbaar) uiterst moeilijk te combineren grootheden. Veel hangt samen met cultuur, identiteit, opvoeding en integriteit van mensen. Neem cultuur. Wie in een Westers kapitalistisch systeem wordt grootgebracht, heeft andere ethische ideeën over verdeling van welvaart, eigendom, werk en winst dan iemand die is opgegroeid in een socialistisch systeem, Afrikaans- of Islamitisch land. Denk daarbij aan zaken als heffing van rente, de rol van handel(-aren) en overheidsdienaren of het aannemen van steekpenningen. Wat wij ethisch als ‘normaal’ beschouwen, wordt op 2 uur vliegen als absurd bestempeld, en vice versa. Declaratiegedrag van de Franse president wordt fout, maar aldaar toch ook weer normaal geacht en snel afgedaan. Veel minder excessief declaratiegedrag in Nederland wordt al snel fraude genoemd. Een ander voorbeeld: Wat wij in Nederland moeilijk te bestrijden kartels noemen, werd in Amerika al een eeuw geleden bij de rechter aanhangig gemaakt en bestraft (oliekartels: opsplitsing Standard Oil).
Ik geef in dit artikel slechts enkele waargebeurde voorbeelden van ‘vreemde praktijken’. Wie er oog voor heeft, kan er zelf vele tientallen aan toevoegen. Waar blijft het bedrijf als hoeksteen van de samenleving?
Case: Het positieve verliesEen stichting heeft de reeds een aantal jaren oplopende verliezen als bezit (activum) op de balans opgenomen. Hierdoor wordt aan beide zijden van de balans 2,5 miljoen Euro (fictief geld dus) opgeteld en kan een klein positief eigen vermogen worden getoond. Op basis van dit eigen vermogen verstrekt de overheid jaarlijks een fors bedrag aan subsidie. De accountant verklaart tenslotte jaarlijks dat een en ander een ‘getrouw beeld’ geeft van de werkelijkheid. Jaarlijks loopt het tekort op, totdat uiteindelijk bijna een geheel jaarsubsidie opgaat aan het dekken van het cumulatieve tekort. Kort daarna staat het bestuur van de stichting, bestaande uit ‘topmanagers uit bedrijfsleven en overheid’, met betraande ogen uit te leggen dat de overheid de stichting in de kou laat staan en dat het subsidie verhoogd dient te worden. Als het op het eigen budget aankomt, geldt toch vaak een andere ethiek dan wanneer we in de krant een verhaal over Enron lezen. Wie handelt hier eigenlijk niet/wel ethisch? De accountant? Het zittende management? De overheid, die niet goed oplet? Of het bestuur? |
Stelling
Het bedrijf / de organisatie dient de tweede hoeksteen van de samenleving te zijn.
Manager van de toekomst
De kern van ethiek ligt in de wijze waarop men tegen zaken als betrouwbaarheid, vertrouwen, rechten en plichten, waardering van talent, kwaliteit van management en beloning aankijkt. Ethiek is hierbij een bijna volledig uit het oog verloren ‘wetenschap’. Tijdens de vele jaren dat ik mij in wetenschappelijk onderwijs heb mogen verheugen, kan ik mij niet herinneren ook maar één college ethiek te hebben gekregen. Wel herinner ik mij de opmerkingen van veel business-studenten, die de opleiding volgden ‘om snel rijk te worden’. Ook herinner ik mij de hoogleraar die zijn gehoor voorhield ‘ zich zo snel mogelijk in te laten schrijven in het register van de accountants, want dan loop je zo binnen’. Neem een ander voorbeeld: op gerenommeerde opleidingsinstituten wordt bij het vak ‘Industrial Relations’ gemeld dat kartels positief zijn voor de betrokken bedrijven en dat je daar als manager ‘dus’ naar moet streven! Dat worden onze managers van de toekomst: wij kunnen onze borst nog nat maken!
Stelling
Opleidingsinstituten op alle niveaus spelen een cruciale rol bij de totstandkoming van ethische werk- en omgangsvormen. Ethiek dient daarom een vast en belangrijk onderdeel te worden van businessopleidingen.
In de olie
Over kartels gesproken: het bouwkartel is hiervan slechts één voorbeeld. Neem de oliemaatschappijen. De Nederlandse Mededingingsautoriteit (Nma) tracht momenteel de zogenaamde verticale prijsbinding van de oliemaatschappijen aan te pakken. Deze prijsbinding betekent dat pomphouders door de oliemaatschappijen financieel worden gecompenseerd zodra een vrij pomphouder, dus een pomp zonder link met een van de grote maatschappijen, de prijs laat dalen. Zo kan de pomphouder de prijs laten zakken tot een niveau dat zelfs onder de prijs van de prijs-stunter ligt, zonder dat dit hem of haar geld hoeft te kosten. Al snel zal de prijs-stunter eieren voor zijn geld kiezen en de prijzen naar een door de ‘markt’ gedirigeerde prijs terug brengen. Jaarlijks zouden Nederlandse automobilisten hierdoor € 450 miljoen teveel betalen. Hoewel de NMa uitvoerig onderzoek heeft gedaan, is het nog maar de vraag of het onderzoek tot resultaten zal leiden. Verticale prijsbinding is namelijk niet strafbaar als de pompen eigendom zijn van de oliemaatschappijen zelf. Daarmee is direct de oplossing voor de oliemaatschappijen aangegeven: koop de pompen op en je hebt geen probleem meer.
Toch wijzigen de prijzen aan bijna alle pompen in Nederland bijna gelijktijdig (ook dit wordt bestreden door de maatschappijen en een ‘fabel’ genoemd; U kunt zelf beoordelen of dit waar is!) en is de benzine in Nederland niet alleen zo duur door Kok’s kwartje en hoge accijnzen. Gelegen dichtbij aan wat de grootste oliehavens van de wereld moeten zijn, zijn volgens de maatschappijen onder meer de distributiekosten van benzine in Nederland erg hoog. In de onherbergzame gebieden van Noord-Spanje betaal je ongeveer 35 Eurocent minder per liter. Alsof dáár geen distributieproblemen en belastingen zijn.
Zou het niet tijd worden dat ook deze maatschappijen, lees: de betrokken top-managers, op een andere manier te werk gingen? Of mag dat gewoon niet verwacht worden van managers die per kwartaal worden afgerekend op resultaten? Wiens bonus en functie van die resultaten afhankelijk zijn? Blijkbaar dus niet. Verandering komt niet vanzelf tot stand. Slechts geruchtmakende incidenten of wetgeving lokken snelle verandering uit, zoals Shell met de Brent Spar aan den lijve heeft mogen ondervinden. Tijd voor een klokkenluider?
Het waren tenslotte een gefrustreerde administrateur en een lagere ambtenaar die een langlopend kartel (bouw) en verspilling bij de EU aan de kaak stelden. Geen van de topmanagers trok zélf aan de bel.
Stelling
Mentaliteitsverandering bij managers mag niet vanzelfsprekend worden verondersteld, maar moet worden afgedwongen door ethisch op te leiden, door zeer strikte wetgeving en door een hoge pakkans bij overtreding.
Een hoge pakkans kan worden verkregen door de oprichting van een gespecialiseerde Security & Exchange Police (SEP).
Ethiek op individueel niveau: accountant of pastoor?
We worden bijna allemaal dagelijks geconfronteerd met kwesties, waarbij ethiek in meer of mindere mate een rol speelt:
– de subsidie-aanvraag moet de deur uit, maar liefst zo ondoorzichtig mogelijk opgesteld en 40% te hoog. Anders is er geen onderhandelingsruimte. En als het toch allemaal binnenkomt, des te beter. Slim?
– het voor de klant cruciale ICT-adviestraject wordt geleid door een onervaren, beginnende adviseur zonder ICT-ervaring, die op kantoor ‘op de bank zit’. Noodzaak?
– de fiscalisten adviseren een postbus te openen op de Kaaimaneilanden, waar het belastingtarief veel lager ligt dan in Nederland. Tegelijkertijd maakt het bedrijf veel gebruik van de in Nederland aanwezige voorzieningen en subsidies. Handig?
Het zijn keuzes waarvoor wij allemaal wel eens komen te staan. Doet u hieraan mee? Of toch liever niet? Is dit nog ethisch handelen? Of niet? De kern van het antwoord ligt meer en meer in onszelf, en steeds minder bij overheid, systeem of geloof. Mijnheer Pastoor vertelt ons tenslotte niet meer over onze zonden en de hel, en kan niet meer met de bijbel in de hand vaststellen waar onze grenzen liggen. Wetgever en accountant boezemen in dit kader duidelijk minder angst in dan duivel en pastoor.
Conclusie
Ethiek is helaas vele jaren lang het ondergeschoven kindje geweest in de kapitalistische- en opleidingswereld. Het verdient hernieuwde aandacht. Daarbij gelden andere eisen, dan die alleen via de wet kunnen worden afgedwongen. Wet en/of regelgeving is een minimumoptie.
Ethiek gaat verder. Niet alles dat als fout gedrag kan worden bestempeld, is strafbaar. Niet altijd hoeft iets juridisch bewezen te worden voordat het ethisch fout is. De in deze bijdrage opgenomen voorbeelden zijn nooit strafbaar gesteld. Zijn ze ethisch te rechtvaardigen? De grens ligt in en bij het individu, de toets bij de maatschappij. Daarbij kan diezelfde maatschappij niet alleen door wetgeving ethisch ondernemen afdwingen. Ethiek dient een volwaardig en zwaarwegend onderdeel van studie en onderwijs te worden. Want met straffen alleen is nooit een vermindering van criminaliteit of fraude bewerkstelligd. En mentaliteitsverandering is ook niet te bewerkstelligen, door het netjes aan mensen te vragen.
Is het kapitalisme nog te redden? Ik sluit graag af met een vrije vertaling van een uitspraak van Churchill: ‘Kapitalisme is niet het slechtste systeem, het is niet het beste systeem, maar het beste van de slechtste systemen’. Het is aan ons allen om hier een goede, positieve invulling aan te geven. Dat kan door ethische aspecten mee te nemen in opleidingstrajecten, sollicitatieprocedures, beoordelingsgesprekken, interne procedures (bijv. ten aanzien van betalen van steekpenningen) en natuurlijk door wet- en regelgeving.
Stelling
De ellende met betrekking tot deconfitures van bedrijven had niet door goede jaarrekeningen en/of boekhoudingen voorkomen kunnen worden, wel door integer management.
Stelling
Werknemers en managers moet verboden worden te beleggen in aandelen van het eigen bedrijf, omdat dan alle privé-risico’s in ‘één mandje’ komen te zitten.
Lezenswaardig
- ‘Wanted – The next big idea’. John Lloyd, Financial Times, January 12, 2002.
- ‘ENRON ontcijferd’. Henk Langendijk, de Accountant, Juni 2002.
- ‘Worldcom, ethica y compulsion’. Carlos Losada, Cinco Dias, 12 juli 2002.
- ‘NMa bewijst hoge pompprijs niet’. Van Gelder/Van Uffelen, Volkskrant, 14 september 2002.
Gyuri Vergouw is econoom en zelfstandig gevestigd adviseur. Hij is lid van de hoofdredactie van ManagementSite.
Reacties
Momenteel ben ik bezig af te studeren op een onderwerp wat hier ook mee te maken heeft. Er gebeurt iets met die directeuren en topmangers waardoor ze in de fout gaan of verkeerde beslissingen nemen. Ik onderzoek welke specifieke vaardigheden een manager moet hebben om een naderende crisis te kunnen waarnemen? Nu blijkt dat er bijzonder weinig over geschreven is en aandacht voor is in de management literatuur. Dat is al een van mijn conclusies. Maar er speelt veel meer. Wat dacht je van ontkennen dat er iets aan de hand is. enz. Te veel om in deze reactie te plaatsen.
Beste Bert,
Ik deel je mening dat er meer in het leven nodig is dan integriteit en ethiek, maar het is wel een goed begin! De aspecten / eigenschappen die jij noemt, zoals ontkennen en te weinig intuitief gevoel voor situaties, spelen zeker mee. Zo vraag ik mij af of dit artikel nu juist gelezen wordt door managers die ethisch handelen hoog in het vaandel hebben staan en bevestigd worden in hun mening, of juist door managers die het met ethisch handelen wat minder nauw nemen en hier misschien iets van kunnen opsteken. Ik ben ‘bang’, dat de eerste doelgroep het ruimschoots wint.
ik kijk halsreikend uit naar jouw onderzoek.
vriendelijke groet,
Gyuri Vergouw
Ik zou er nog wel een stelling aan willen toevoegen: Ethiek is – net zoals discussies rond waarden en normen – een luxe-artikel; zolang de zaken goed gaan, kan het geen kwaad regelmatig een ethische saus te serveren, maar bij tegenvallende resultaten is het snel weer business as usual: alles wat niet bijdraagt aan de winst, wordt geschrapt….en dat leidt tot de laatste stelling: Ethiek loont niet!
reactie op Pierre Pieterse,
Ethiek is in mijn ogen juist geen luxe artikel, maar juist een commodity. Althans, dat zou het moeten zijn. Ik vind dat daarbij een verschil moet worden gemaakt tussen beslissingen die worden genomen op basis van, al dan niet juiste, bedrijfseconomische beslissingen, en daadwerkelijk onethisch handelen. Onder dat laatste vallen bijvoorbeeld: afspraken die niet worden nagekomen, fraude, bewuste misleiding, inbreuk op auteursrechten, foutieve informatie. Zowel in goede als slechte tijden vinden onethische zaken plaats, alleen komen in slechte tijden deze zaken eerde boven tafel.
Zoals jezelf al aangeeft: ethiek zou een commodity moeten zijn. Maar is dat dus duidelijk niet, getuige Enron, bouwfraude, enzovoort. Helaas is zoals altijd de praktijk stukken weerbarstiger dan de theorie. En blijft de wens een – overigens prachtige – vader van de gedachte.
Beste Pierre,
Maar wil je dan zeggen dat de manager van Enron (e.v.a.) die onethisch hebben gehandeld hiervoor uiteindelijk beloond zijn?
Ethisch handelen had hen uiteindelijk wel uit het gevang gehouden? Is het dan toch niet: eerlijk duurt het langst?
mvg,
Coert Visser
zie ook: Goed zaken doen is een mooie uitdaging
beste Coert
om de ingezette metafoor maar even te handhaven: de uitzondering bevestigt de regel!
Pierre, begrijp ik goed dat jij stelt dat 1) managers bij tegenvallende resultaten in de regel grijpen naar onethisch handelen en 2) dat zij hiervoor in de regel beloond worden? Zou jij managers bij tegenvallende resultaten dan ook aanbevelen om onethisch te handelen?
Coert
beste Coert
natuurlijk niet! ik zeg alleen dat ethisch gedrag niet (altijd of per definitie) loont, en dat ethiek bepaald geen commodity is maar eerder een luxe-artikel. en natuurlijk zou ik ook willen dat ethisch handelen de norm is. maar ook uit eigen ervaring kan ik constateren dat ethisch handelen lang niet altijd de norm is.
De bijdrage is lezenswaardig maar weinig praktisch gericht.
In ons kantoor heb ik recent een debat over ethiek losgeweekt en dit naar aanleiding van een klein boekje dat ik toevallig te pakken kreeg.
Het heet “De zakelijkheid voorbij” van Jan Huyghebaert en werd uitgegeven in het jaar 1991.
Omwille van de verschillen in waarden acht hij het opportuun hieromtrent te debatteren.
Wij vertrekken van een wat wij noemen “virtuele benadering”. Dit is het vastpinnen van enkele gezamenlijke waarden die extreem toegepast worden. De virtuele benadering is de benchmark.
Maar die benadering is onrealistisch en moet daarom aangevuld worden met een pragmatische benadering.
Door een reeks in ons beroep en in België voorkomende misbruiken als voorbeeld te nemen en er over te debatteren, hoop ik enkele duidelijke uiterste grenzen vast te leggen; daarbinnen zal een grijze zone liggen waar openhartigheid de oplossing moet bieden.
Een eerste vaststelling is dat openhartigheid binnen het kantoor reeds veel zaken aanvaardbaarder maakt.
Maar ja, we zijn nog maar begonnen.
Geert
Geachte heer Vergouw,
Een achtenswaardig artikel met duidelijke cases. Mijn opmerking : meer van dit.
Ethiek is zeker iets die mist in het bedrijfsleven. Of het aan te leren is, is een andere vraag. Dat de ethiek van en in het bedrijfsleven veel en veel stringenter moet bewaakt worden, ben ik alleen maar met u eens.
Ook het item als onderdeel van de opleiding is een aan te raden stap. Alhoewel, hiertoe zou een verzoek aan het desbetreffende ministerie eerder van toepassing zijn.
Misschien dat dan de economie eens een tijdje uit het slop kan blijven.
Met vriendelijke groet,
Een Denkertje
De terechte aandacht -onderdeel van de tijdgeest- voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, corporate governance,
Profit,Planet and People is een verheugende ontwikkeling. In die zin ben ik minder somber dan de auteur,wanner het ethische kwesties betreft. Allicht zijn er een aantal randverschijnselen,die door de media worden uitvergroot,waardoor het lijkt alsof we maar-wat-aanrommelen.
Het kapitalisme is een flexibel en zichzelf aanpassend systeem,dat ook deze storm zal overleven.Overigens wordt reeds vanaf 1988 door EFQM en vanaf 1991 door het INK aandacht voor ïmpact on society” gevraagd.Het pleidooi van de auteur voor grotere inzet van gezond-boerenverstand onderschrijf ik van harte.