Ethiek: het kind van de jaarrekening

Fraude, sterk geflatteerde winstcijfers, vernietiging van documenten, onkunde, zelfverrijking, moedwillige verdraaiing van de feiten. De rol van banken, accountants, adviseurs en van betrokken 'top-managers' ligt zwaar onder vuur. Ethisch leiderschap is ver te zoeken.

• Fallen Idols
• Ethiek: Het bedrijf als hoeksteen van de samenleving
• Case: Het positieve verlies
• Manager van de toekomst
• In de olie
• Ethiek op individueel niveau: accountant of pastoor?
• Case: Heeft de jeugd de toekomst?
• Conclusie
• Lezenswaardig

Fallen Idols

Managers, accountants, adviseurs en ondernemers blijken toch normale stervelingen te zijn. Zelfverrijking en het dienen van alleen het eigenbelang lijken momenteel wel de minst erge beschuldigingen. Goede, betrouwbare managers zijn volledig ondergesneeuwd door berichten over malversaties en fraude van minder te goeder trouw handelende bestuurders.

Zijn deze ontwikkelingen een 'fact of life', een schoonheidsfoutje van een anderzijds goed werkend kapitalistisch systeem? Moeten wij er van uitgaan dat genoemde problemen er gewoon 'bij horen' en alleen maar in aantal zullen toenemen? Of is een mentaliteits-verandering noodzakelijk? En hoe is die dan tot stand te brengen? Ik verwijs in dit kader naar eerdere bijdragen in ManagenentSite, onder meer van Baarspul (Provincie Zuid Holland), Kerklaan, Jagersma, Pieterse en Visser.

Ethiek: Het bedrijf als hoeksteen van de samenleving

Ethiek, managen en ondernemen zijn (blijkbaar) uiterst moeilijk te combineren grootheden. Veel hangt samen met cultuur, identiteit, opvoeding en integriteit van mensen. Neem cultuur. Wie in een Westers kapitalistisch systeem wordt grootgebracht, heeft andere ethische ideeën over verdeling van welvaart, eigendom, werk en winst dan iemand die is opgegroeid in een socialistisch systeem, Afrikaans- of Islamitisch land. Denk daarbij aan zaken als heffing van rente, de rol van handel(-aren) en overheidsdienaren of het aannemen van steekpenningen. Wat wij ethisch als 'normaal' beschouwen, wordt op 2 uur vliegen als absurd bestempeld, en vice versa. Declaratiegedrag van de Franse president wordt fout, maar aldaar toch ook weer normaal geacht en snel afgedaan. Veel minder excessief declaratiegedrag in Nederland wordt al snel fraude genoemd. Een ander voorbeeld: Wat wij in Nederland moeilijk te bestrijden kartels noemen, werd in Amerika al een eeuw geleden bij de rechter aanhangig gemaakt en bestraft (oliekartels: opsplitsing Standard Oil).

Het mag dan in het westen minder zichtbaar zijn dan elders in de wereld, maar op alle fronten ontbreekt het in onze zakelijke samenleving aan ethische normen en waarden. Verandering van mentaliteit in zakendoen blijkt daarbij zelden uit de managers zelf voort te komen. Dat maakt de noodzaak tot wet- en regelgeving, maar daarnaast vooral ook de verhoging van de pakkans, groot. Ethiek, een totaal ondergeschoven kindje in veel business-studies, dient daarbij een veel belangrijkere rol te spelen in de opleiding van managers.

Ik geef in dit artikel slechts enkele waargebeurde voorbeelden van 'vreemde praktijken'. Wie er oog voor heeft, kan er zelf vele tientallen aan toevoegen. Waar blijft het bedrijf als hoeksteen van de samenleving?

Stelling

Het bedrijf / de organisatie dient de tweede hoeksteen van de samenleving te zijn.

Manager van de toekomst

De kern van ethiek ligt in de wijze waarop men tegen zaken als betrouwbaarheid, vertrouwen, rechten en plichten, waardering van talent, kwaliteit van management en beloning aankijkt. Ethiek is hierbij een bijna volledig uit het oog verloren 'wetenschap'. Tijdens de vele jaren dat ik mij in wetenschappelijk onderwijs heb mogen verheugen, kan ik mij niet herinneren ook maar één college ethiek te hebben gekregen. Wel herinner ik mij de opmerkingen van veel business-studenten, die de opleiding volgden 'om snel rijk te worden'. Ook herinner ik mij de hoogleraar die zijn gehoor voorhield ' zich zo snel mogelijk in te laten schrijven in het register van de accountants, want dan loop je zo binnen'. Neem een ander voorbeeld: op gerenommeerde opleidingsinstituten wordt bij het vak 'Industrial Relations' gemeld dat kartels positief zijn voor de betrokken bedrijven en dat je daar als manager 'dus' naar moet streven! Dat worden onze managers van de toekomst: wij kunnen onze borst nog nat maken!

Stelling

Opleidingsinstituten op alle niveaus spelen een cruciale rol bij de totstandkoming van ethische werk- en omgangsvormen. Ethiek dient daarom een vast en belangrijk onderdeel te worden van businessopleidingen.

In de olie

Over kartels gesproken: het bouwkartel is hiervan slechts één voorbeeld. Neem de oliemaatschappijen. De Nederlandse Mededingingsautoriteit (Nma) tracht momenteel de zogenaamde verticale prijsbinding van de oliemaatschappijen aan te pakken. Deze prijsbinding betekent dat pomphouders door de oliemaatschappijen financieel worden gecompenseerd zodra een vrij pomphouder, dus een pomp zonder link met een van de grote maatschappijen, de prijs laat dalen. Zo kan de pomphouder de prijs laten zakken tot een niveau dat zelfs onder de prijs van de prijs-stunter ligt, zonder dat dit hem of haar geld hoeft te kosten. Al snel zal de prijs-stunter eieren voor zijn geld kiezen en de prijzen naar een door de 'markt' gedirigeerde prijs terug brengen. Jaarlijks zouden Nederlandse automobilisten hierdoor € 450 miljoen teveel betalen. Hoewel de NMa uitvoerig onderzoek heeft gedaan, is het nog maar de vraag of het onderzoek tot resultaten zal leiden. Verticale prijsbinding is namelijk niet strafbaar als de pompen eigendom zijn van de oliemaatschappijen zelf. Daarmee is direct de oplossing voor de oliemaatschappijen aangegeven: koop de pompen op en je hebt geen probleem meer.

Dit alles zegt nog niets over de horizontale prijsbinding. Hierbij gaat het om prijsafspraken tussen de grote, in Nederland gevestigde oliemaatschappijen onderling. Wie langs de snelweg rijdt, hoeft maar kleuren te tellen om te weten dat sprake is van een door één partij, c.q. Shell, gedomineerd oligopolie. Naast Shell domineren geel, groen, rood en een klein beetje paars (BP, Exxon, Texaco en Q8) het snelweglandschap. De Nederlandse mededingingsautoriteiten krijgen nauwelijks vat op de situatie, hoe graag men dit ook wil. De betrokken maatschappijen bestrijden het kartelverwijt te vuur en te zwaard. Verworven rechten worden daarbij afgeschermd door met enorme claims te dreigen, indien veranderingen doorgevoerd worden. Van een kartel is in de ogen van de maatschappijen dan ook geen sprake. Geen wonder dat de NMa deze prijsbinding al helemaal niet meer laat onderzoeken, want dergelijke afspraken bewijzen schijnt onmogelijk.

Toch wijzigen de prijzen aan bijna alle pompen in Nederland bijna gelijktijdig (ook dit wordt bestreden door de maatschappijen en een 'fabel' genoemd; U kunt zelf beoordelen of dit waar is!) en is de benzine in Nederland niet alleen zo duur door Kok's kwartje en hoge accijnzen. Gelegen dichtbij aan wat de grootste oliehavens van de wereld moeten zijn, zijn volgens de maatschappijen onder meer de distributiekosten van benzine in Nederland erg hoog. In de onherbergzame gebieden van Noord-Spanje betaal je ongeveer 35 Eurocent minder per liter. Alsof dáár geen distributieproblemen en belastingen zijn.

Zou het niet tijd worden dat ook deze maatschappijen, lees: de betrokken top-managers, op een andere manier te werk gingen? Of mag dat gewoon niet verwacht worden van managers die per kwartaal worden afgerekend op resultaten? Wiens bonus en functie van die resultaten afhankelijk zijn? Blijkbaar dus niet. Verandering komt niet vanzelf tot stand. Slechts geruchtmakende incidenten of wetgeving lokken snelle verandering uit, zoals Shell met de Brent Spar aan den lijve heeft mogen ondervinden. Tijd voor een klokkenluider?

Het waren tenslotte een gefrustreerde administrateur en een lagere ambtenaar die een langlopend kartel (bouw) en verspilling bij de EU aan de kaak stelden. Geen van de topmanagers trok zélf aan de bel.

Stelling

Mentaliteitsverandering bij managers mag niet vanzelfsprekend worden verondersteld, maar moet worden afgedwongen door ethisch op te leiden, door zeer strikte wetgeving en door een hoge pakkans bij overtreding.

Een hoge pakkans kan worden verkregen door de oprichting van een gespecialiseerde Security & Exchange Police (SEP).

Ethiek op individueel niveau: accountant of pastoor?

We worden bijna allemaal dagelijks geconfronteerd met kwesties, waarbij ethiek in meer of mindere mate een rol speelt:

- de subsidie-aanvraag moet de deur uit, maar liefst zo ondoorzichtig mogelijk opgesteld en 40% te hoog. Anders is er geen onderhandelingsruimte. En als het toch allemaal binnenkomt, des te beter. Slim?
- het voor de klant cruciale ICT-adviestraject wordt geleid door een onervaren, beginnende adviseur zonder ICT-ervaring, die op kantoor 'op de bank zit'. Noodzaak?
- de fiscalisten adviseren een postbus te openen op de Kaaimaneilanden, waar het belastingtarief veel lager ligt dan in Nederland. Tegelijkertijd maakt het bedrijf veel gebruik van de in Nederland aanwezige voorzieningen en subsidies. Handig?

Het zijn keuzes waarvoor wij allemaal wel eens komen te staan. Doet u hieraan mee? Of toch liever niet? Is dit nog ethisch handelen? Of niet? De kern van het antwoord ligt meer en meer in onszelf, en steeds minder bij overheid, systeem of geloof. Mijnheer Pastoor vertelt ons tenslotte niet meer over onze zonden en de hel, en kan niet meer met de bijbel in de hand vaststellen waar onze grenzen liggen. Wetgever en accountant boezemen in dit kader duidelijk minder angst in dan duivel en pastoor.

Conclusie

Ethiek is helaas vele jaren lang het ondergeschoven kindje geweest in de kapitalistische- en opleidingswereld. Het verdient hernieuwde aandacht. Daarbij gelden andere eisen, dan die alleen via de wet kunnen worden afgedwongen. Wet en/of regelgeving is een minimumoptie.

Ethiek gaat verder. Niet alles dat als fout gedrag kan worden bestempeld, is strafbaar. Niet altijd hoeft iets juridisch bewezen te worden voordat het ethisch fout is. De in deze bijdrage opgenomen voorbeelden zijn nooit strafbaar gesteld. Zijn ze ethisch te rechtvaardigen? De grens ligt in en bij het individu, de toets bij de maatschappij. Daarbij kan diezelfde maatschappij niet alleen door wetgeving ethisch ondernemen afdwingen. Ethiek dient een volwaardig en zwaarwegend onderdeel van studie en onderwijs te worden. Want met straffen alleen is nooit een vermindering van criminaliteit of fraude bewerkstelligd. En mentaliteitsverandering is ook niet te bewerkstelligen, door het netjes aan mensen te vragen.

Is het kapitalisme nog te redden? Ik sluit graag af met een vrije vertaling van een uitspraak van Churchill: 'Kapitalisme is niet het slechtste systeem, het is niet het beste systeem, maar het beste van de slechtste systemen'. Het is aan ons allen om hier een goede, positieve invulling aan te geven. Dat kan door ethische aspecten mee te nemen in opleidingstrajecten, sollicitatieprocedures, beoordelingsgesprekken, interne procedures (bijv. ten aanzien van betalen van steekpenningen) en natuurlijk door wet- en regelgeving.

Stelling

De ellende met betrekking tot deconfitures van bedrijven had niet door goede jaarrekeningen en/of boekhoudingen voorkomen kunnen worden, wel door integer management.

Stelling

Werknemers en managers moet verboden worden te beleggen in aandelen van het eigen bedrijf, omdat dan alle privé-risico's in 'één mandje' komen te zitten.

Lezenswaardig

• 'Wanted - The next big idea'. John Lloyd, Financial Times, January 12, 2002.
• 'ENRON ontcijferd'. Henk Langendijk, de Accountant, Juni 2002.
• 'Worldcom, ethica y compulsion'. Carlos Losada, Cinco Dias, 12 juli 2002.
• 'NMa bewijst hoge pompprijs niet'. Van Gelder/Van Uffelen, Volkskrant, 14 september 2002.

Gyuri Vergouw is econoom en zelfstandig gevestigd adviseur. Hij is lid van de hoofdredactie van ManagementSite.