Zelforganisatie is onze meest natuurlijke vorm van samenwerken

Lever, maag en darmen hebben verschillende functies. Om die reden bestaan ze uit verschillende typen cellen. Ondanks hun verschillende ‘belangen’ werken ze doorgaans erg goed samen en zorgen ze ervoor dat onze spijsvertering goed functioneert. Sterker nog, wanneer er van buitenaf gevaar dreigt dan schieten ze elkaar te hulp en ondersteunen ze elkaar. Al onze organen bij elkaar zorgen ervoor dat het hele systeem mens, jij en ik, goed functioneert. En dat doen ze helemaal uit zichzelf! Er is niemand die ze dat hoeft te vertellen of die dat hoeft te controleren met urenregistratie, prikklokken of thuiswerkcontrolesoftware. Geen managers nodig. Pure zelfsturing!

Vergelijk de samenwerking tussen cellen, en andere organismen in de natuur, met die van afdelingen in een organisatie. Ook afdelingen hebben verschillende functies en bestaan om die reden uit mensen met verschillende competenties. En ook afdelingen werken samen voor het grote geheel, voor de organisatie en haar klanten.

Maar in organisaties zijn er veel ‘cellen’ die niet goed voor zichzelf en voor elkaar zorgen. Kijk naar het hoge ziekteverzuim en naar burn-out, volksziekte nummer een. Er kijk naar de enorme ineffectiviteit in veel organisaties, omdat het afdelingen niet lukt hun werkzaamheden goed op elkaar af te stemmen. Hoe kan het dat organisaties zich zo ‘onnatuurlijk’ gedragen?

De eerste alinea over lever, maag en darmen, is een vrije ‘vertaling’ uit het boek The Web of Meaning van Jeremy Lent. Een aanrader! Lent duidt hierin op het belang van de metaforen die we gebruiken waarmee we aangeven hoe we denken dat het in organisaties werkt. ‘The survival of the fittest’ is zo’n metafoor. Die is oorspronkelijk bedacht door Herbert Spencer in 1851 en acht jaar later door Darwin opgenomen in zijn evolutietheorie. De metafoor moedigt mensen aan om de beste te zijn, de top te bereiken, om vandaar uit macht uit te oefenen over anderen en in competitie anderen te verslaan. Prima voor de topsporter die op de Olympische Spelen een gouden medaille wil halen, maar erg misleidend voor organisaties waarin mensen met elkaar moeten samenwerken. In organisaties is het recht van de sterkste volstrekt tegennatuurlijk. Het berust op een grove misvatting.

Er is geen cel in de natuur die alleen gaat voor eigen gewin! Ook al lijkt dat soms wel het geval, elke organisme is deel van een groter geheel, van een ecosysteem. Als dat namelijk wel het geval was, dan lagen de organen in ons lichaam voortdurend met elkaar in de clinch. Dan zouden die elkaar beconcurreren in plaats van samenwerken. We zouden al jong sterven, waarschijnlijk nog in de baarmoeder. Geen enkel orgaan heeft er belang bij om niet goed met andere organen samen te werken. Sterker nog: de diversiteit en complexiteit van al wat leeft en werkt hebben we te danken aan het vermogen zowel goed voor onszelf te zorgen als om krachten te bundelen. Volgens de biologen die Lent in zijn boek aanhaalt gebeurt dit kennelijk al vanaf het begin van de celdeling, enkele miljarden jaren geleden. 

Een metafoor die volgens Lent wel recht doet aan alle levende cellen op aarde is die van de harmonische dans. Daarin krijgen alle afzonderlijke elementen de ruimte om vanuit eigen kracht volledig op anderen te zijn afgestemd, met het doel het geheel, de organisatie, te dienen. Die intrinsieke motivatie is immers in ons DNA ingebakken. Het is een natuurlijk gegeven, een ‘innerlijk weten’. Dat innerlijk weten is vervormd door iets te lang van de verkeerde metaforen uit te gaan. Het wordt dus tijd dat mensen in organisaties met elkaar gaan dansen.