De valkuilen van groepsdenken en tunnelvisie.

Geruchtmakende missers zorgden ervoor dat De Nederlandsche Bank (DNB) de noodzaak onderkende om tegenspraak structureel te faciliteren. Wij mensen laten ons voortdurend meeslepen door onze intuïties, want dat gaat lekker snel, spontaan en vergt weinig energie. Daarentegen is het rationele denken langzaam, veeleisend en inspannend. Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman onderzocht onze wispelturige natuur en beschreef het uiteindelijk op lezenswaardige wijze in 'Thinking, fast and slow' (2011). We ontsporen met grote regelmaat in ons denken en bij het nemen van besluiten.

DNB-bestuurders bleken hierop geen uitzondering te vormen. De bank buigt zich daarom intensiever dan ooit over gedrag en emoties bínnen de eigen bestuursgremia én bij de financiële instellingen waarop zij toezicht houdt. Het NRC Handelsblad noteerde vorig jaar uit de mond van DNB-topvrouw mr. Joanne Kellermann, dat de bank kan adviseren “een nieuwe bestuurder aan te stellen met een sterke eigen mening, een wat dwarser type, om een goed samengestelde raad van bestuur te krijgen”. DNB eist tegenspraak waar groepsdenken en tunnelvisie dreigen. Ook trok DNB sociaalpsychologische deskundigen aan.

Schaamtemijding

De geschiedenis leert ons dat tegenspraak dikwijls geërgerd van tafel wordt geslagen en de boodschappers hardhandig worden uitgeschakeld. Voorbeelden te over, van Socrates die zijn kritische opstelling moest bekopen met het drinken van een beker gif – zo’n 2.400 jaar geleden! - tot de CIA-agente waarvan de identiteit werd gelekt, nadat zij de regering-Bush had ontmaskerd als leugenaar inzake uraniumverrijking in Irak (zie de film Fair Game, 2011)
Toch mogen we de toekomst wat hoopvoller tegemoet treden. We kunnen inmiddels het faciliteren van tegenspraak in de eigen groep met enig optimisme benaderen. We staan niet meer helemaal machteloos en het hoeft ons ook niet per se de kop te kosten. Het blijft wél opletten. Er blijft een zekere dreiging van tegenspraak uitgaan.
Tegenspraak is potentieel ‘beschamend’ voor de ontvanger: voor je het weet sta je als leider te kijk voor de groep waartoe je behoort en dreig je afgeserveerd te worden door een collega of, erger, een ondergeschikte. Effectief tegenspraak geven vereist dan ook het voorkómen of beperken van schaamte-ervaringen: zorg ervoor dat de ontvanger van tegenspraak zich niet vernederd of gekleineerd voelt. Kortom, vermijd schaamte-ervaringen. Dit is een opgave die niet altijd gerealiseerd kan worden.

Recherche

DNB is rijkelijk laat met het faciliteren van tegenspraak. Een van de grootste organisaties in Nederland ging DNB ruimschoots voor: het Nederlandse politiewezen, meer in het bijzonder de opsporingspoot.

Het betreft hier een veel te weinig bekend handelen.

Enkele ernstige ‘dwalingen’ hadden de langdurige opsluiting van onschuldige mensen veroorzaakt – zoals bij de Schiedammer parkmoord (2000-2005). Op diverse momenten in de betreffende onderzoeken zouden ‘groepsdenken’ en ‘tunnelvisie’ grove beoordelings- en beslissingsfouten tot gevolg hebben gehad. Dit diende in de toekomst voorkomen te worden, zo maakte een commissie duidelijk. Vanaf 2006 werd daaraan onder meer invulling gegeven door bij grootschalige rechercheonderzoeken één of twee tegensprekers in te zetten. Die hebben als kernopdracht om door tegenspraak een tunnelvisie te voorkomen of te doorbreken.
Met de inzet van interne en/of externe dwarsliggers deed de politie vervolgens enkele jaren ervaring op, waarna een evaluatie plaatsvond. Dat evaluatierapport is al anderhalf jaar beschikbaar, zowel in boekvorm als in pdf: gratis te downloaden: Tegenspraak in de opsporing. Inderdaad, een rapport en zodoende geen bedlectuur. Tóch is het boeiend, juist ook voor niet-recherchemensen. Het rapport is namelijk te lezen als een speurtocht naar mogelijkheden en beperkingen van tegenspraak (én je steekt nog wat op over het professionele recherchewerk).

Tegenspraak

Niet alleen de recherche van onze politie en De Nederlandsche Bank dienen de noodzaak van tegenspraak te onderkennen.

Die pet past ons allemaal

We zullen er allemaal aan moeten geloven in de eigen werkomgeving. In termen van een politieslogan: die pet past ons allemaal! Het rapport zet je aan het denken over wat er zoal komt kijken om in de eigen organisatie tegenspraak te faciliteren.
Dwarsliggers uit de eigen gelederen of juist van buiten? Op welk moment in het besluitvormingstraject zet je de dwarsligger in? Wanneer heeft de dwarsligger zijn taak volbracht? Met welk doel gaat de dwarsligger eigenlijk aan de slag? Van wie komt de opdracht? Is het zaak om juist op vriendelijke, zakelijke of confronterende wijze tegenspraak te leveren? Zijn er beperkende factoren in het spel, zoals kosten, tijd, mankracht, reputatie? Is het onderkennen van de emotionele en rationele beperkingen zinvol? Hoe voorkomt de dwarsligger zelf een tunnelvisie? Wat behelst tegenspraak eigenlijk? Wat doe je wanneer er niet naar de tegenspraak wordt geluisterd? Hoe verwerk je als ontvanger de tegenspraak?

Boeiende vragen. Geen kant en klare antwoorden. Tegenspraak is werk in uitvoering.

De Nederlandse politie blijkt niet alleen ‘waakzaam en dienstbaar’ te zijn, zoals de organisatieslogan het wil. De politie weet ook ons denken aan te scherpen over het faciliteren van tegenspraak. Het is te hopen dat met de reorganisatie die het politiewezen doormaakt de tegenspraak niet sneuvelt en juist integraal onderdeel van de héle organisatie wordt. We hebben de ervaringen met tegenspraak hard nodig.