Schaamte saboteert tegenspraak

Grensoverschrijdend gedrag? Hoog tijd om tegenspraak te leren geven en te faciliteren. Rails worden sterk door dwarsliggers. En veilig. Organisaties ook.

Verontrustend is niet het grensoverschrijdend gedrag van mannen en vrouwen in organisaties. De voedingsbodem van dergelijk handelen is niet uit te schakelen: emoties, variërend van wellust tot afkeer en wat er allemaal tussen mag liggen. Die spelen sowieso een belangwekkende rol op de werkvloer; altijd al. 

Uitgesproken verontrustend zijn de krachteloze inspanningen om er ongekunsteld en doeltreffend mee om te gaan. We zoomen in op het grensoverschrijdend handelen, openbaren luidruchtig onze afkeer, negeren de emotionele voedingsbodem en schermen met ‘cultuurverandering’ (of iets van dien aard) als remedie. 

De betreffende emoties zijn niet uit te schakelen, maar wel te kanaliseren. Dat lukt niet in je eentje. Hiertoe moeten we elkaar ondersteunen. Dit kan door het leren geven en nemen van tegenspraak, alsmede het faciliteren ervan. Ongetwijfeld makkelijker gezegd dan gedaan.

Het is een fikse opgave voor ieder van ons om naar tegendraadse en deugdelijk onderbouwde kritiek te luisteren. Waarom is het zo’n opgave om tegenspraak te incasseren en daadwerkelijk te verwerken? Een antwoord formuleren begint met weten wat er sociaal-emotioneel speelt.

SCHAAMTE / In essentie is de pijnlijke schok die bij gefundeerde tegenspraak ontstaat een kwestie van schaamte. Door de onderbouwde kritiek horen we praktisch even niet ín de groep, maar staan juist te kijk vóór de groep waartoe we (willen) behoren. In onze jeugd doen we allemaal pijnlijke ervaringen op met het slachtofferschap van afwijzen, uitsluiten, kleineren. Ervaringen met dergelijke vernederingen én de angst die opnieuw te kunnen ervaren noemen we schaamte.

Volledigheidshalve: schaamte is een substantieel andere emotionele ervaring dan een schuldgevoel. Schuld is het gevoel waarbij je je afvraagt wat jouw handelen een ánder voor nadeel berokkent. Met schaamte denken we onze eigen kant op: wat doet de ander ons aan of dreigt de ander ons aan te doen.  

Het gaat bij schaamte om de ervaring dat het persoonlijke ‘ik’ wordt geraakt. Dat snijdt ons diep door de ziel. Het mag dan ook niet verbazen dat de schaamte-ervaringen een uitgesproken duurzame uitwerking hebben en dat ernstige beschamingen tot in detail gedurende het hele leven worden herinnerd. Eenmaal die schaamtepijn ervaren, leren we de dreiging razendsnel onderkennen: zoals we vuur leren mijden om ons te branden. We haten schaamte: het venijnige samenballen van angst, verdriet en woede. 

Het voorkómen van schaamte-ervaringen is feitelijk van levensbelang. Schaamte bedreigt namelijk onze primaire behoefte aan geborgenheid: the need to belong: de absolute noodzaak bij de groep te (blijven) behoren. Het betreft – evolutionair gezien - een uitgesproken essentiële behoefte die praktisch niet onderdoet voor de behoefte aan voedsel en bescherming tegen kou of hitte. De vrees voor – zelfs de geringste vorm van - uitsluiting is een oerangst. 

AGRESSIE / Tegenspraak zorgt voor de dreiging van vernedering en voor potentiële uitsluiting van degene die wordt tegengesproken. Bij tegenspraak staat het persoonlijke prestige op het spel: koesterende waardering dreigt vernederende afwijzing te worden. Wanneer onze positie en macht in de groep dit toelaat, vertaalt deze schok van schaamte zich in agressie, dikwijls van ernstige aard. We willen niet dat venijnige gevoel ervaren er niet meer bij te horen, van waardeloos en machteloos te zijn. We doen van alles om dit te voorkomen. 

We gebruiken daartoe juist agressie. Geen slappe knieën. Gelederen sluiten. Doorpakken. Er ís geen weg terug. Wat middel was, wordt doel. Slechts een enkeling waagt zich bijgevolg aan het kritisch aanspreken van leiders over het beoogde of reeds ingezette parcours en over de dominante moraal en missie. Tegenspraak kan je letterlijk of figuurlijk de kop kosten. De tegenspreker loopt zélf alle risico van schaamtevolle uitsluiting. Voor je het weet, zijn de rollen omgedraaid. Voor je het weet ligt jouw kop op het blok.

De kracht van door schaamte aangestuurde agressie is nauwelijks te overschatten. Schaamte heeft een nog veel te weinig onderkende agressieve reikwijdte, meer dan eens van ernstig fysieke aard.

Schaamte blijkt brandstof voor agressie. De geschiedenis leert ons dat tegenspraak dikwijls getergd van tafel wordt geslagen en de boodschapper hardhandig worden uitgeschakeld. De kracht van die agressie komt des te venijniger aan, omdat de persoon die de tegenspraak aandraagt vrijwel altijd het beste met de eigen organisatie – of de samenleving in het algemeen - voorheeft. 

DWARSLIGGER / Hoe ernstig de persoonlijke consequenties van tegenspraak ook kunnen zijn, meestal komt de tegendraadse kritiek vervolgens tóch naar buiten – met des te meer kracht. 

In principe kan iedere (overheids)organisatie of elk bedrijf voordeel behalen met het faciliteren van tegenspraak. In principe vereist dit faciliteren ‘slechts’ de aanhoudende inspanning om schaamte-ervaringen zo veel mogelijk te vermijden en een zekere geborgenheid te garanderen voor alle betrokkenen. Het resultaat is een doeltreffender besluitvorming en zodoende minder bedrijfs- en beleidsfiasco’s, en sowieso minder persoonlijke drama’s onder medewerkers én onder bestuurders zelf. Bovendien mag van deugdelijk gefaciliteerde tegenspraak worden verwacht dat het een preventieve werking heeft op het steeds dreigende klokkenluiden. Kortom, voorkom klokkenluiden, word een dwarsligger. [zie hier op ManagementSite: ]

Voor het faciliteren van tegenspraak staan we niet met lege handen. Concrete mogelijkheden zijn beschreven in mijn Dwarsliggers; Tegenspraak onder schaamteloos leiderschap (Haarlem, 2013) en in de gerelateerde bijdragen op deze pagina.