Een school is een school

Het ROC Zadkine in Rotterdam dat door zijn uitbundige huisvestingsbeleid aan de rand van de afgrond is geraakt, had geen Raad van Toezicht. Nou, dan moet je niet raar opkijken dat dit gebeurt, was de teneur in de politiek en de media. Ik keek inderdaad niet raar op, maar om heel andere redenen.

Toezicht is het buzzword van de terugtredende overheid. Adequaat toezicht zelfs! Dat u zich niet vergist. Niet inadequaat toezicht, zelfs niet gewoon toezicht, maar adequaat toezicht. Het werkt zo. Iedereen dartelt vrolijk door de Hof van Eden van de zelfregulering tot er iets misgaat. Een ziekenhuis waar de patiënten in levensgevaar blijken te zijn geraakt door ruziënde artsen. Of een hogeschool die diploma’s weggeeft als betrof het voetbalplaatjes bij een supermarkt. Of een woningcorporatie die een oceaanstomer tot conferentiecentrum ombouwt.

Schande! Hoe heeft dit kunnen gebeuren? aldus de verontwaardigde goegemeente. Was er wel adequaat toezicht zodat deze misstand voorkomen had kunnen worden?

Rood licht
Ik herinner me dat zo’n misstand vroeger de naam van een mens droeg. Directeur Jansen had zich misdragen en een greep in de kas gedaan. Of bestuurder Pietersen had ruzie met zijn staf en daarom buiten hen om allerhande beslissingen genomen die verkeerd waren uitgepakt.

Die tijd is voorbij. Tegenwoordig zijn dit soort bazen geen dader meer, maar het bewijs dat er ‘geen adequaat toezicht’ in de desbetreffende sector is geweest. Schuldeloze schuldenaren, uitgelokt door perverse bekostigingsystemen, bezweken onder de onmenselijke druk om te presteren of gevallen in het zwaard van de verzelfstandiging van hun sector.

Het systeem heeft het gedaan, nooit de mensen. ‘Edelachtbare, inderdaad ik reed door rood, maar wat wilt u? Er was in het geheel geen adequaat toezicht bij dit stoplicht!’.

Blauwe vingers
En zo ontstond het adequate toezicht. Meestal vond men een informele gedragscode voor de door zelfbestuur getroffen branche voldoende, maar soms kwam er een wettelijke regeling zoals voor de sector van het ROC Zadkine.

Een goudmijn voor externe adviseurs die zich de vingers blauw typten aan bespiegelingen over de rolverdeling tussen toezichthouders en bestuurders. De kaste van multicommissarissen werd uitgebreid met talloze nieuwkomers. Men ging op cursus en richtte zelfs verenigingen van toezichthouders op.

Het heeft er dus alle schijn van dat het toezicht door de betrokkenen serieus wordt genomen.

Wetsovertreding
Of toch niet? Feit is dat allerhande instellingen die publiek geld consumeren, de codes en regels eenvoudigweg negeren. Recent nog constateerde een onafhankelijke commissie dat een ruime meerderheid van de hogescholen de eigen code van 'good governance' op tal van punten aan zijn laars lapt. En Zadkine overtreedt gewoon de wet. Niet door een idioot huisvestingsbeleid, maar door geen Raad van Toezicht te hebben. Er is geen twijfel dat de overheid hiervan wist, maar men liet het zo.

Ons kent ons
Zelfs als een instelling zich keurig aan de regels houdt, dreigt er ook gevaar: toezichthouders benoemen elkaar. Soms schakelt men een wervingsbureau in of plaatst men een advertentie, maar uiteindelijk is het coöptatie. Niet ongebruikelijk is dat de voorzitter van de directie of de raad het bestuur daarbij een dikke vinger in de pap heeft.

Zo gaan die dingen. Ik wil absoluut niet suggereren dat het allemaal doorgestoken kaart is, maar voor de buitenwereld maakt het de zaak er niet ‘transparanter’ op, om eens een ander buzzword te gebruiken. Dat geldt helemaal als er problemen ontstaan zoals nu bij Zadkine.

Skybox
Toch is dit maar de helft van het verhaal. Of zelfs minder dan dat. Het grootste probleem is dat in de top van allerlei maatschappelijke organisaties de band met de eigen bestaansreden en identiteit is verdampt. Dat is niet voorbehouden aan de banken, wat een column als deze voor menigeen veel prettiger zou maken. Het doet zich ook voor in bijvoorbeeld het onderwijs.

De skybox die een grote koepel in het primair onderwijs in een voetbalstadion heeft afgehuurd, is niet een mal incident, maar een – zij het absurd – bewijs dat men in menige school bedrijfje is gaan spelen. De jaarverslagen en websites staan bol van de vereiste teksten over het belang van onderwijs en leerling, maar ze zijn wel ondertekend door de ‘CEO’. Marktaandelen, fusies, overnames, nieuwbouw, leningen, derivaten, het heeft met onderwijs niks meer van doen.

Als in de top van een onderwijsorganisatie deze sfeer bestaat, maakt het weinig uit of er een toezichthoudend orgaan is of niet. Één pot nat, het klinkt plat en demagogisch, maar het is helaas de (sociologische) realiteit.

Moreel reveil
Belangrijker dan ‘adequaat toezicht’ is daarom een moreel reveil in het onderwijs. (Mijn hemel, moreel reveil! Wie zou ooit gedacht hebben dat een extreem vrijzinnig mens als ik dit ooit zou bepleiten? De nood is hoog.)

Een opdracht voor het hele ‘veld’ en niet alleen van de gestaalde kaders bij de brancheorganisaties en bonden. Hen past bescheidenheid, want ze hebben minimaal het verval niet weten te keren. Dat geldt ook voor de overheid die menigmaal wegkeek. Een moreel reveil is niet hetzelfde als het aanscherpen van de toezichtregels. Ik zeg het maar even.

Als de overheid dan toch een maatregel wil nemen, laat ze dan de overhead per onderwijsinstelling limiteren op 15% van het budget en bepalen dat geen bestuurder meer mag verdienen dan de best betaalde docent.