Narcisme, innovatie en leiderschap

Narcisme staat in een kwaad daglicht in de managementliteratuur en zeker ook in de perceptie van de meeste psychologen. En daar is goede reden voor, want het gedrag dat hiermede in verband wordt gebracht staat voor obsessie met jezelf hebben waarbij iemand zichzelf geweldig vindt. Hij/zij is egoïstisch, ambitieus en dominant en heeft vaak een gebrek aan inlevingsvermogen. Freud voegde hier nog aan toe dat narcisme leidt tot verliefd zijn op jezelf, anderen gebruiken en misbruiken om jezelf te bevredigen en vooral zelf veel bemind te worden, in plaats van anderen te beminnen. Niet iets om intens naar te verlangen (..)

Hoe waar al deze negatieve kanttekeningen over narcisme ook zijn, het lijkt als eigenschap breed verspreid onder topleiders, hoewel wetenschappelijk bewijs hiervoor vaak ontbreekt. Een van de weinigen die hiertoe wel een poging heeft gedaan is Michael Maccoby in zijn boek The Productive Narcissist (2003). Maccoby organisatie deskundige en psychiater, al eerder bekend van zijn boek The Gamesman, betoogde in dat boek, voor de kredietcrisis, dat de meest innovatieve leiders geen consensus gerichte bureaucraten zijn maar productieve narcisten met onderling verbandhoudende vaardigheden als kunnen vooruitzien, systematisch denken, visionair en motiverend gekoppeld aan het vermogen om te kunnen partneren. Hij noemt dit ‘strategische intelligentie’.

De productieve narcist

Maccoby denkt dat de productieve narcist het beste leiderschapstype is in snel veranderende tijden. Hij noemt als oude voorbeelden Franklin Roosevelt en Napoleon en recente Oprah Winfrey, Jack Welch, Martha Stewart, and Bill Gates . Moeiteloos kunnen we daar aan toevoegen: Steve Jobs en in eigen land Cees van der Hoeven (Ahold), en Rene van Bruggen (Imtech)

Ik noem met opzet in eigen land twee leiders uit het bedrijfsleven die ik goed kende en die het in het begin erg goed deden. Eenmaal extreem succesvol werden zij door de omgeving zo vereerd dat zij zich begonnen te gedragen als Zonnekoning gekenmerkt door de befaamde uitspraak van Lodewijk XIV ‘L’etat cést moi’ ( de staat dat ben ik) .

Ik ben van mening - ook op basis van eigen waarneming - dat een ruime meerderheid van topleiders in aanleg veel narcistische trekken vertoond en dat juist dat de drijfveer is om maximale prestaties te leveren en te innoveren, daarbij geholpen door hun uitzonderlijke kwaliteiten.
Om hiervan te kunnen profiteren zou zo’n talent ingebed moeten zijn in een sociaal systeem om niet te ontsporen en daar ontbreekt het bijna altijd aan. Het meest sprekende voorbeeld van onmacht is dan een Raad van Commissarissen die zich begint te gedragen als een schare hovelingen rond de keizer zonder kleren, waarvan iedereen kon zien dat hij niets aan had, maar niemand dat wilde erkennen (sprookje Andersen). Henny de Ruiter president-commissaris van Ahold ten tijde van Cees van der Hoeven beging zelfs de enormiteit om in de Pers te laten vastleggen dat hij Cees van der Hoeven graag wilde klonen (en ook Kees Storm van Aegon, de man achter woekerpolissen).

Bevlogen leiderschap en Narcisme

Niet lang geleden werd ik geïnterviewd door een van de grote accountantsbureaus over het thema ‘bevlogen leiderschap’, daarvan wilde men zoveel mogelijk in huis hebben. Ik was ongeveer de zestigste die voor een publicatie werd geïnterviewd en ik waagde toen de veronderstelling dat geen van mijn voorgangers een verband met narcisme had gelegd, wat volgens mij een hoge correlatie heeft met bevlogen leiderschap, en dat bleek juist te zijn. Wij gedragen ons bij narcisten zowel in voorspoed als tegenspoed als struisvogels met de kop in het zand. Als we het over narcisme hebben dan moet het negatief zijn, ook al zijn positieve elementen nauwelijks bestrijdbaar vanwege aantoonbare grote creatieve prestaties.

Als ik gelijk heb zijn wij in de naaste toekomst gebaat bij veel meer narcistische leiders, zowel in de politiek als in het bedrijfsleven, ondanks alle ellende die deconfitures als bij Ahold, ABNAMRO en Imtech hebben veroorzaakt. Wij moeten op grote schaal innoveren anders vervallen wij in armoede.

Ik noem als voornaamste redenen:

1. Jarenlange verwaarlozing van de maakindustrie en technische opleidingen, onmisbaar voor export
2. Sterk toenemende vergrijzing en de booming maar onbetaalbaar wordende zorgmarkt, waardoor robotisering onvermijdelijk is
3. Halvering van banen in de financiële dienstverlening/ bouw
4. ICT automatisering bedrijfsprocessen, die het midden en lager kader bedreigt
5. Explosie van webwinkels die hele winkelstraten overbodig maakt

Talent benutten is niet iets wat gemakkelijk moet zijn. Wat zouden schilders als Rembrandt en Picasso hebben gepresteerd als ze niet ijdel waren geweest. Of architecten als Giovanni Pisano en Rem Koolhaas? Musici als Mozart en Rossini? Hoe voorkom je ontsporingen als bij Groenink (ABNAMRO) of Poetin in de Oekraïne... dat is de kernvraag, niet hoe je narcisme moet vermijden. We moeten er juist gebruik van leren maken en anticiperen op ongewenste effecten. Bedenk Cees van der Hoeven en Rene van Bruggen zijn ooit goede leiders geweest, totdat…..