Leiderschap, niet afschaffen please!

Waarom hebben wij leiders nodig? Wie naar wetenschappers luistert krijgt een helder antwoord. Zo laat de beroemde primatoloog Frans de Waal weten dat leiders nodig zijn om te bemiddelen bij geschillen. Bij ons mensen gaat het erom een evenwicht te vinden tussen (a) de wil tot macht van individuen of groepen, en (b) het verlangen om macht onder controle te houden. Zouden we dat niet doen, dan domineert het ene individu het andere of de ene groep de andere. Leiderschap is kennelijk onze uitvinding om samenlevingen in stand te houden en de zwakkere te beschermen tegen de sterkere. Het betekent dat onze leiders, of ze nu in de politiek de leiding hebben of op andere plekken, steeds aan vergelijkbare eigenschappen moeten voldoen. Al zal het gewenste leiderschap per context verschillen. Een groep in de bergen die onweer tegenkomt, zal weinig hebben aan de CEO van een limonadeproducent die niets heeft met outdoor of survival. En het leiden van een financieel team vraagt ander leiderschap dan het leiden van een intensive care. (Ik noem dit liever contextueel leiderschap dan situationeel leiderschap.)

Wat voor soort leiders heb je nodig in een samenleving, waarvan je wil dat die niet door agressie van individuen wordt geregeerd? In zo’n situatie is een leider iemand die: adequaat richting geeft, de emotie en de impulsen de baas is, goed kan overbrengen wat zijn bedoelingen zijn dus een goed gevoel heeft voor taal, vooruit kan denken en plannen en empatisch is (zodat hij weet wat er leeft). Breintechnisch betekent dat dat hij (u mag ook ‘zij’ lezen) iemand is met een goede morele ontwikkeling, die het vermogen heeft om zijn ‘wil’ op te leggen aan zijn emoties en impulsen. De prikkels vanuit zijn amygdala mogen niet domineren over de afwegingen en planningen van zijn prefrontale cortex. Zelfdiscipline is dus een belangrijke vereiste, evenals moed. Angstig uitgevallen leiders zullen sneller emotionele beslissingen nemen. Daarbij moet hij er toe in staat zijn om de impulsen en emoties onder controle te houden. Er is een oud verhaal over Mozes die zijn volk door de woestijn leidt. Op zeker ogenblik ontstaat er een opstand onder het volk. Honger vooral en irritatie. Deze impuls leidt tot problemen in de groep. Een goede leider verbindt het volk op zo’n moment met de planningen die zijn prefrontale cortex hem aanlevert.

Goed liggen bij het volk levert meer op dan goed liggen bij de elite, omdat daar altijd mensen zijn die op je positie uit zijn. Waar goede leiders dan ook vaak last van hebben, zijn de alfamannen. Er is een prachtige VPRO-documentaire van Redmond O’Hanlon in de handel, die meevaart met de Beagle en die laat zien hoe alfamannetjes en –vrouwtjes zich gedragen. Wat zijn alfamannen? Dit zijn mannetjes die graag de macht grijpen. Deze ‘stressvaten vol hormonen’ willen voorrang bij seks en eten en binden daartoe de strijd aan, ook met leiders, en dat leidt er soms toe dat ze de leiding ook krijgen. Hun honger naar macht dient andere behoeften, maar ondertussen gooien ze totale landen, organisaties en teams door elkaar. Hoewel deze ‘bullebakken’ (en stiefmoeders van Sneeuwwitje, want er is een vrouwelijke pendant) impopulair zijn omdat ze zichzelf verrijken en hun bezittingen niet met anderen delen, krijgen ze het toch voor elkaar om (vaak tijdelijk) de macht te nemen en onrust te stichten in gemeenschappen, die hen na verloop van tijd weer laten vallen. Denk aan de korte termijndenkers in organisaties. Het doet denken aan de machtsstrijd van chimpansees, die eens in de zoveel tijd de kop opsteekt. Die kan bijzonder bloedig eindigen, en niet alleen de alfamannetjes verkeren dan in een toestand van stress, maar de hele gemeenschap.

Nu beschikken de mensen in hun brein over iets dat aanzienlijk groter is dan bij dieren: de prefrontale cortex. Dit kleine dingetje stelt ons in staat om in te gaan tegen het instinct om een alfamannetje of –vrouwtje te volgen op basis van angst. Wij kunnen tegen leiders ingaan, we kunnen ze wegstemmen of wegsturen. Egalitaire culturen halen mannen die zich boven anderen willen verheffen zelfs constant onderuit. Nederland is zo’n egalitaire cultuur; denk maar aan onze cabaretiers of een Rutger Castricum die niet ophouden met machthebbers ‘klein’ te maken. Er zijn ook mensen die in egalitaire culturen af willen van dat leiderschap. Ze gaan voor zelfsturende of zelf assemblerende teams. Ter vergelijk: Richard Dawkins legt dat fenomeen biologisch uit. Als een foetus groeit, is er niet een soort blauwdruk, zo zegt hij, aan de hand waarvan de foetus groeit. Er is geen architectonisch bouwplan, of uitvoeringsplan, dat zegt: na zoveel tijd moet dat en dat gebeuren. Volgens Dawkins en talloze andere biologen is het simpel. Als een zaad- en eicel versmelten, ontstaan er dingen die elkaar aantrekken en de foetus scheppen langs de weg van zelfassemblage. Buikhuid trekt buikzenuwen aan, en zo komen ze bij elkaar. Er is geen energie werkzaam buiten deze buikhuid en –zenuwen die ertoe leidt dat ze een eenheid worden.

Betrekken we dit beeld op teams of samenlevingen, dan zou je tot de conclusie komen dat onze projectplannen weg kunnen. Zet teams bij elkaar met het doel te overleven in of buiten de markt, dan ontstaat er vanzelf iets. De teams hebben geen leider nodig, ze assembleren zichzelf. Dit blijkt in de praktijk echter meestal anders uit te pakken.
De teams gaan bijvoorbeeld ten onder in de markt, omdat ze te weinig bezig zijn met wat daar gebeurt, ze stemmen niet af met hun omgeving omdat ze te druk zijn met hun eigen processen, er ontstaat een interne machtsstrijd en niet altijd is er iemand die dan bemiddelt en natuurlijk is er veel strijd tussen alfa-mannetjes en daardoor veel stress.
Er valt dus veel te zeggen voor het organiseren van leiderschap. Je hebt het nodig om richting te geven, om te bemiddelen bij geschillen en om de alfa-mannetjes en –vrouwtjes onder controle te houden. Bovendien is het goed voor het volk als het een leider heeft. Ook in een egalitaire samenleving. Het is niet voor niets dat Nelson Mandela zo vaak genoemd wordt, wanneer het om goede leiders gaat. Mandela voldoet aan alle kenmerken van een goede leider. En dat zo iemand bestaat, mag ons gerust stellen. Er zijn nog altijd mensen die onze weerspannige samenleving helpen te goede richting in te slaan.