Wie ooit een training heeft gevolgd, kent het rollenspel. Een acteur zet een situatie neer, jij moet reageren, en direct ervaar je spanning. Voor leren is dat goud waard. Je kunt veilig oefenen, krijgt directe feedback en kunt situaties herhalen. Juist omdat fouten maken mag, werkt het rollenspel uitstekend als leermiddel. Maar zodra je het inzet in selectie of werving verandert het spel in een riskant en zelfs misleidend instrument.

In trainingen biedt het rollenspel unieke voordelen, al beleeft niet iedere deelnemer dit zo. Het geeft deelnemers de kans om te experimenteren in een veilige omgeving, waarbij ze feedback krijgen op hun houding, stemgebruik en non-verbaal gedrag.

Doordat situaties kunnen worden gestopt en herhaald, krijgen mensen letterlijk een tweede kans. Iets wat in de praktijk zelden voorkomt.

Bovendien beklijft wat ze ervaren beter: het lichaam herinnert zich de stress en de alternatieve manier van reageren. Voor coaching en ontwikkeltrajecten is dit instrument dan ook bijzonder krachtig.

In assessments en sollicitaties zijn de omstandigheden totaal anders. Kandidaten weten dat ze beoordeeld worden en ervaren daardoor meer spanning en onveiligheid. Daardoor meten de assessoren vaak stressgedrag; niet het gedrag dat iemand in zijn dagelijkse werk laat zien. Bovendien is de interpretatie van de observatoren subjectief. Wat de één als assertief beoordeelt, noemt de ander dominant.

Daar komt nog bij dat een rollenspel een momentopname is. Een paar minuten interactie zegt weinig over iemands functioneren in de complexiteit van de werkvloer. Het gevolg: verkeerde beslissingen. Kandidaten die goed toneelspelen, scoren hoog maar vallen in de praktijk tegen. Kandidaten die blokkeren door spanning, worden afgewezen terwijl ze in hun werk juist zouden uitblinken.

De wetenschap laat hetzelfde zien. Intelligentie- en persoonlijkheidstests (dus niet de rollenspellen en beoordelingen daarop) geven doorgaans de beste voorspelling van hoe iemand het later op het werk doet. Hun scores hangen vaak redelijk sterk samen met werkprestaties, en dat wordt in onderzoek gezien als betrouwbaar.

Rollenspellen scoren daarentegen laag en wisselend. Er is weinig bewijs dat ze echt iets voorspellen, en de uitkomst hangt sterk af van wie ernaar kijkt en beoordeelt. Met andere woorden: als selectiemiddel zijn rollenspellen zwak, subjectief en vaak misleidend.

Het rollenspel verdient zijn plek in trainingen, coaching en ontwikkeling. Daar is het een krachtig middel om gedrag zichtbaar te maken, bewustzijn te vergroten en alternatieven te oefenen. Maar wie mensen wil selecteren of aannemen, doet er goed aan betrouwbaardere methoden te gebruiken. Denk hierbij aan gestructureerde interviews, cases, werkproeven en gevalideerde tests.

Een rollenspel is kortom een sterk leermiddel, maar een veel minder goede selectietool. Jonge managers doen er goed aan dit onderscheid scherp te maken. Leren vraagt om veiligheid en experiment, selectie om betrouwbaarheid en validiteit. Wie dat door elkaar haalt, neemt grote risico’s – niet alleen voor de kandidaten, maar ook voor de kwaliteit van zijn team.

En dan, tenslotte de vraag: is er statistisch aangetoond dat rollenspellen effectief zijn bij het leren? Het antwoord is ja. Voor wie van cijfers houdt, lees vooral even door:

Een recente meta-analyse (januari 2025) analyseerde 12 studies met in totaal 907 deelnemers. Die tonen aan dat rollenspellen significant effectiever zijn dan traditionele leermethoden. Wetenschappers omschrijven dat als volgt: ‘Effectgrootte (ES) ≈ 0,82 met een betrouwbaarheidsinterval van 0,60–1,03.’

Een effectgrootte van 0,82 betekent dat het verschil tussen leren met rollenspel en traditioneel leren behoorlijk groot is. Concreet: deelnemers die met rollenspellen leerden, presteerden gemiddeld ongeveer driekwart tot een volle standaarddeviatie beter dan de groep die traditioneel les kreeg.

• Bij een klein effect (0,2) is het verschil amper merkbaar.
• Bij een middelmatig effect (0,5) zie je al een duidelijk voordeel.
• Bij een groot effect (0,8 en hoger) is het verschil goed zichtbaar in de praktijk.

Rollenspellen maken het leerrendement grofweg 1,5 tot 2 keer zo groot als bij traditionele methoden.

Dit is een grote tot zeer grote verbetering; het betekent dat rollenspellen echt het leerresultaat verhogen vergeleken met klassikaal onderwijs of lezingen.

Rollenspellen vallen trouwens onder de noemer actief leren, en daar is solide bewijs voor. Een meta-analyse van 225 studies laat zien dat actief leren (waaronderollenspel, simulatie, casusverwerking) leidt tot een lagere faalkans en meer begrip.
Ander onderzoek laat zien dat er overtuigend bewijs is, dat rollenspellen in leersituaties een duurzaam en betekenisvol effect hebben. Ze stimuleren vaardigheden zoals communicatie, samenwerking, empathie en stressbeheer. Ze verhogen betrokkenheid, zelfvertrouwen en kennisoverdracht.

Conclusie? Rollenspel is een wonderschoon leermiddel met prachtige leerresultaten. Maar deelnemers moeten dan wel overtuigd zijn van de waarde ervan. Er is nog steeds van tijd tot tijd weerstand bij sommige deelnemers (lang niet bij alle), en dat is dan vooral omdat ze ‘niet echt’ zouden zijn.

Of dat echt zo wordt ervaren waag ik na 30 jaar trainerschap te betwijfelen. Ik denk eerder dat er wat faalangst is, wat gevoeligheid om af te gaan of zich kwetsbaar te tonen. Daar kunnen een trainer en acteur je bij helpen. Niet omdat ze het zo leuk vinden (dat misschien ook), maar omdat ze je een effectieve leerervaring willen geven.