Managementconcepten: Wat blijft er van over?

• Modegevoelig
• Concepticide
• Concurrentie-arena
• Levensvatbaarheid

Al geruime tijd woedt onder liefhebbers, onder meer op deze site, een stevige discussie over de vergankelijkheid van managementconcepten. Da’s niet zo gek, want het is een veelgehoorde klacht: “Er is al zo ontzettend veel managementliteratuur, en het ene concept is nog niet uitgedacht of het volgende wordt al weer geïntroduceerd”. Wat dat betreft bevindt de managementtheorie zich nog in de pre-embryonale fase, waar nog niets blijvends wortel lijkt te hebben geschoten. Het nieuwste wordt ingeruild voor het allernieuwste, en dat veroudert net zo snel.

Modegevoelig

Verschillende managementdenkers keren zich hartstochtelijk tegen de modegevoeligheid van het vakgebied. Als de managementkunde enig soortelijk gewicht wil krijgen, dienen concepten te worden gefalsifieerd door diepgravend onderzoek en dienen bewezen theorieën de basis te vormen voor nadere gedachten. Daarmee kan de aangenaam contraire opinie van organisatiefilosoof René ten Bos, op deze site in het artikel ‘Managementconcepten: mode of wetenschap?’ van Gyuri Vergouw beschreven, aan de kant worden geschoven. Ten Bos pleitte bij zijn promotie juist voor meer vluchtigheid en minder wetenschappelijke onderbouwing. Managementgoeroes moeten managers geven wat managers willen, wat in de mode is, en niet wat per sé wetenschappelijk verantwoord is. Oppervlakkig gezien past het voortdurend ontwikkelen van nieuwe managementconcepten inderdaad bij wat de manager wil. Als we de spade een schep dieper de grond insteken moeten we ons echter afvragen of managers nu iets willen wat nieuw en spannend is, of iets wat tot resultaatverbetering leidt. Ik denk dat het laatste juist is, en dan heeft de wetenschappelijk-rationele invalshoek toch meer zeggingskracht dan het verfrissend andere geluid van Ten Bos.

Concepticide

Iemand die ook in de wetenschappelijk-rationale traditie staat is Stefan Heusinkveld blijkens zijn proefschrift Surges and Sediments. (Misschien een pikant detail: Ten Bos was lid van de leescommissie van dit proefschrift.) Hij promoveerde ongeveer een jaar geleden in Nijmegen op de vergankelijkheid van managementconcepten. Hij introduceert het woord concepticide voor de tendens bestaande organisatieconcepten af te danken die eerst nog als nieuw werden omarmd.

Heusinkveld stelt dat de relatie tussen de oude af te danken, en de nieuwe te omarmen concepten, niet vooraf is bepaald. Dat is een hoopvolle gedachte, omdat kennelijk niet vooraf vaststaat dat een theorie uit 2003 na zeven maanden uit het collectief geheugen wordt gewist in ruil voor één uit 2005. Het vormt tevens de opmaat voor een nadere bestudering van het proces van sedimentatie waar elk managementconcept na haar opgang (surge) onherroepelijk aan ten prooi valt. Hoe ziet concepticide eruit? Welke factoren bepalen de neergangssnelheid en welke delen wèl in ons collectief geheugen neerslaan?

Heusinkveld onderzoekt deze vragen door het managementconcept BPR  (business process redesign) in de sedimentatiefase te volgen. Omdat een managementconcept in het algemeen geen fysieke eigenschappen heeft, dient hierbij rekening te worden gehouden met verschillende vervormingen van het concept. In het geval van BPR herken ik bijvoorbeeld alleen al vanuit mijn eigen praktijk vele varianten, van total business process redesign tot breakthrough BPR en de reengineering van de gang naar de koffiepot.

Concurrentie-arena

Heusinkveld constateert verder dat de markt voor managementconcepten geen homogene entiteit is. Er is veel eerder sprake van een concurrentie-arena waar verschillende spelers (business schools, goeroes, consultancies etc.) elkaar bevechten om het nieuwste (of misschien beter: meest profijtelijke) managementinzicht. Deze heterogeniteit zorgt voor een verdere verspreiding van het oorspronkelijke concept in vaak meer of minder verschillende vormen. Het betekent ook dat er tijdens de neergang van het managementconcept verschillende sporen achterblijven die redelijk los staan van het oorspronkelijke concept. En er is dan ook geen sprake van een algemene neergang van het concept in al haar variëteiten; er kunnen tijd- of intensiteitsverschillen optreden.

Levensvatbaarheid

Het meest interessante van dit proefschrift vind ik de vaststelling dat er een voortdurend gevaar bestaat dat de verschillende sporen van een managementconcept uitsterven. Zoals Heusinkveld zegt: levensvatbaarheid is geen gegeven, maar vormt een voortdurende inspanning. Er zijn een aantal factoren en condities aan te wijzen die bij het in leven houden een belangrijke rol spelen. Zo is de kans op continuïteit in media-aandacht (management journals en vaktijdschriften) bijvoorbeeld groter als meer mensen het concept kennen, als ‘normaal’ beschouwen en als ‘gebruikelijke gang van zaken’ omarmen. Aanvullend wordt geconcludeerd dat enthousiaste predikers van een concept ervoor zorgen dat er aandacht blijft voor oude concepten (al dan niet onder een nieuw vaandel).

Een andere belangrijke ‘drager’ van een nieuw managementconcept wordt gevormd door adviesbureaus. Vaak staan zij aan de wortel van een nieuw concept. Zo wordt BPR oorspronkelijk toegeschreven aan de auteurs Hammer & Champy, destijds gelieerd aan het Amerikaanse bureau CSC Index. De anekdote wil dat zij zelf een innovatieve manier hadden gevonden om blijvende media-aandacht voor hun werk te genereren door de bestsellerlijst van de The New York Times te manipuleren, maar dat terzijde. Ook de rol van consultancies als early adopter is belangrijk, de rol dus waarin ze zich snel nieuwe concepten eigen maken en deze klanten aanbieden. Heusinkveld concludeert met betrekking tot de rol van consultancies dat de wijze waarop zij intern met managementconcepten omgaan belangrijke implicaties heeft voor de levensvatbaarheid van een concept. Het kennisintensieve werk in een omgeving van professionele consultants betekent namelijk dat er intern voortdurend aandacht en interesse voor het concept dient te worden gegenereerd om te voorkomen dat die eigenwijze, vakidiote adviseurs weer iets leuks en iets nieuws gaan bedenken.

Heeft Heusinkveld met dit onderzoek nu een recept opgeleverd tegen de vergankelijkheid van managementkennis, omdat we nu weten hoe die verloopt? Ik denk dat het antwoord daarop ontkennend moet zijn, omdat een pasklare oplossing (zo u die al wenst) onmogelijk is. Wel is met dit (leuke!) proefschrift het inzicht in het sedimentatieproces vergroot. Dat lijkt me een waardevolle eerste stap, zodat we er met elkaar voor kunnen zorgen dat we op eerdere ideeën kunnen voortbouwen en niet steeds collectief proberen het managementwiel opnieuw uit te vinden.
Heusinkveld, Stefan; (2004) Surges and Sediments, Organization Concepts between Transcience and Continuity. Proefschrift KUN.