In veel trainingen wordt gewerkt met het onderscheid tussen waarneming en interpretatie. Trainers benadrukken dat je goed moet kijken en luisteren, maar in de praktijk interpreteren mensen sneller dan ze denken. Non-verbaal gedrag is rijk en gelaagd, en wie niet weet wat er allemaal te zien en te horen valt, vult automatisch zelf in. Deze reader laat zien waarom waarnemen moeilijker is dan het lijkt en wat er zoals bij komt kijken.

Waarom waarneming zo moeilijk is

De meeste mensen kijken globaal: houding, blik, stem. Maar non-verbaal gedrag bestaat uit tientallen micro-observaties. Ons brein vult razendsnel in wat het denkt te zien; meestal vanuit een eigen referentiekader. Daardoor worden waarnemingen snel vermengd met interpretaties. Wie echt scherp wil waarnemen, moet weten waar hij op kan letten, zonder daar betekenis aan te verbinden. En dat lijkt gemakkelijker dan het is. 

Ik introduceer een mooi waarnemingsinstrument dat je helpt: het zogenaamde MES-model. Dit model leert je focussen op de waarneming zelf, zonder die te interpreteren. Stel je voor, je rijdt op de snelweg zie je iemand voorbijkomen met een snelheid van 150 kilometer. Wat je denkt is 'wegpiraat, a-sociaal gedrag'. Dat is je interpretatie van het gedrag dat je waarneemt. Misschien rijdt die persoon zo hard, omdat er iets naars met een gezinslid is gebeurd. 

Bij feedback is het belangrijk dat je de waarneming teruggeeft, of je interpretatie toetst, als je dat moeilijk vindt. En ik beaam: het is moeilijk, dus misschien is het handiger om je interpretatie te geven en die te toetsen, dan je heel erg op waarneming te fixen. Zelfs al is dat effectiever. Plan A kan te moeilijk zijn, dan is er altijd nog een plan B. 

Voor hen die de waarneming verder willen perfectioneren, lees vooral verder. 

Motoriek

Motoriek laat zien hoe iemand zich in de ruimte beweegt en hoe het lichaam spanning of ontspanning toont. Het gaat om bekkenstand, romphouding, schouders, stabiliteit, voetstand, tempo van bewegingen en de manier waarop armen en handen worden gebruikt.

Een ingezakte romp kan vermoeidheid tonen, maar ook comfort. Wiebelen kan spanning laten zien, maar ook simpelweg ongemak bij lang staan. Gekruiste armen kunnen bescherming of gewoonte zijn. Goede observatie benoemt alleen wat zichtbaar is.

Expressie

Gezichtsuitdrukking is een snel en subtiel kanaal. Ogen, wenkbrauwen, voorhoofd, lippen, kaak en wangen reageren zichtbaar op spanning, nieuwsgierigheid, aandacht of emoties.

Oogwit boven de iris kan spanning tonen, een frons kan concentratie zijn, een asymmetrische glimlach kan twijfel of verlegenheid betekenen. Eén signaal zegt weinig; de combinatie zegt meer. Daarom is nauwkeurig beschrijven essentieel.

Stem

De stem is een krachtig observatie-instrument. Klankkleur, volume, toonhoogte, ritme, articulatie en ademhaling verraden spanning, veiligheid of betrokkenheid.

Een hogere stem kan spanning tonen, een lagere stem kan controle of voorzichtigheid laten horen. Heesheid kan duiden op spanning of vermoeidheid. Monotoon spreken toont afstand of cognitieve overbelasting. De stem reageert direct op interne en externe prikkels.

Gebaren

Gebaren ondersteunen, verhelderen of verzwakken de boodschap. Open handen nodigen uit; gesloten handen houden in. Grote gebaren tonen energie; kleine gebaren precisie. Friemelen kan spanning reguleren, maar ook gewoonte zijn. De richting van gebaren (naar jezelf, naar anderen, horizontaal, verticaal) stuurt de interactie. Ook hier geldt: beschrijven zonder betekenis toe te kennen.

De kern van goed waarnemen

Een goede observatie is concreet en feitelijk. Interpretatie hoort thuis in het gesprek, niet in de observatie zelf.

Niet: “Je bent onzeker.” 

Wel: “Ik hoor dat je zachter gaat praten en zie dat je naar beneden kijkt.”

Pas daarna onderzoek je samen wat dit betekent.

Als hulp geef ik je een gespreksmodel in vijf stappen

1. Ik zie of hoor je dit doen

Je benoemt alleen de feiten uit motoriek, expressie, stem of gebaren.

2. Dat maakt op mij deze indruk

Je deelt jouw interpretatie als indruk, niet als waarheid.

      3. Herken je dat?

Je opent ruimte voor bevestiging, nuance of correctie.

      4. Is mijn indruk juist of is het iets anders?

Je checkt actief je aannames en voorkomt misverstanden.

5. Welke afspraak maken we, als dat nodig is?

Samen bepalen wat er nodig is: begrip, actie of niets.

Als service nog even een checklist die je in je werksituatie kan gebruiken. Besef dat vrijwel alles bij mensen (dus ook bij jou en mij) razendsnel tot een interpretatie leidt, maar dat je die juist moet leren loslaten. Niet gemakkelijk, wel uitdagend en verdiepend. Succes ermee. 

Checklist: MES-scherp waarnemen

1. Motoriek

- Bekkenstand: staat het bekken naar voren, naar achteren, zit het vast, of beweegt het los?

- Romphouding: wat zie je aan de rug, de nek, de borstkas, de buik en de schouders? Welke interpretaties doe je? Hoe kom je daar los van

- Schouderpositie: afhangend, ferm?

- Hoofdstand: gebogen, kin omhoog?

- Voeten en stabiliteit

- Bewegingstempo: snel, langzaam, hoekig, rond, etc?

- Armen en handen: afhangende armen, beweeglijke armen, veel praten met handen?

- Gebaren: grootte, hoekig of rond, richting, tempo, in overeenstemming met wat er gezegd wordt?

2. Expressie

- Oogcontact

- Knipperfrequentie: Vaak? Weinig?

- Oogwit zichtbaar

- Wenkbrauwen: fronsend, of opgetrokken? 

- Voorhoofd

- Mond en lippen: open, op elkaar geperst, mondhoeken omhoog of omlaag?

- Kaakspanning

- Kleur wangen

- Neusvleugels

3. Stem

- Klankkleur

- Toonhoogte: hoog, laag, gemiddeld?

- Volume: hard, gemiddeld, zacht?

- Spreeksnelheid: hoog, laag, gemiddeld?

- Intonatie: legt iemand veel accenten of monotoon?

- Ademhaling: borst of buik? 

- Articulatie: binnensmonds of duidelijk?

- Verandering in dynamiek

- Congruentie tussen stem en inhoud

Meta-vragen

- Wat zie of hoor ik concreet?

- Welke hypothese zou erbij kunnen passen (als mogelijkheid, niet als conclusie)?

- Welke vraag helpt om de betekenis helder te krijgen?

Conclusie

Wie leert kijken via MES (motoriek, expressie, stem) ontwikkelt een scherp en professioneel observatievermogen. Feedback wordt feitelijker, veiliger en effectiever. Goede waarneming begint bij precies benoemen wat je ziet en hoort, zonder er al betekenis in te leggen.