Beseffen machthebbers wat macht met hen doet? Mensen die zich machtig en invloedrijk voelen vallen eerder ten prooi aan een dubbele moraal. Maar waar leiden macht, invloed en aanzien nog meer toe?

Stel, je bent in je auto op weg naar een belangrijke afspraak. Het is zaak er op tijd te zijn, je kunt het niet maken om te laat te komen. Het zal echter kantje boord worden, als de stoplichten wat meewerken dan moet het te doen zijn. En net als je dat denkt, remt de auto voor je af omdat het stoplicht op rood springt. Het duurt voor je gevoel lang, maar uiteindelijk wordt het stoplicht gelukkig weer groen. Juist wanneer je wilt optrekken zie je dat de auto voor je blijft stilstaan. En je kunt er niet langs. Wat je wel kunt doen is een druk op je claxon geven. Zo kun je de automobilist voor je erop attenderen dat het licht inmiddels op groen staat en dat jij er ook nog bent. Misschien zit hij met zijn gedachten ergens anders of kan hij het stoplicht niet goed zien. Maar het kan ook zijn dat hij zit te bellen of te eten of is het een sufferd die niet kan optrekken. En dat terwijl jij haast hebt! Met een lange, harde druk op de claxon kun je duidelijk maken dat je hier niet van gediend bent. Enig idee wat je zou doen?

Of en hoe hard je claxonneert, hangt af van veel factoren: bijvoorbeeld van hoeveel haast je hebt, waarom jij denkt dat de auto voor je stilstaat en ‘hoe kort je lontje is’. Maar volgens Andreas Diekmann en collega’s zou de oorzaak ook weleens kunnen liggen in je sociale status. Om dit te toetsen voerden ze in 1986 een experiment uit.

Twee onderzoekers gingen in de namiddag met een Volkswagen Jetta (lage middenklasse) op een drukke kruising voor een stoplicht staan. Wanneer het licht op groen sprong, bleven ze staan. De onderzoekers registreerden vervolgens of en hoe snel de bestuurder van de geblokkeerde auto achter hen claxonneerde. Voor de onderzoekers was dit een maatstaf voor agressie.

In alle gevallen gaf de geblokkeerde auto een reactie: een kwart seinde met de koplampen en driekwart van de auto’s toeterde. De gemiddelde reactietijd was 4,2 seconden, maar die varieerde van 1,4 tot ruim 17 seconden. Dit grote verschil was niet te verklaren door de aanwezigheid van medepassagiers, de ouderdom of de kleur van de geblokkeerde auto, het geslacht van de automobilist of de dag van de week waarop het experiment plaatsvond. De reactietijd werd wel gedeeltelijk bepaald door de leeftijd van de automobilist (hoe jonger de automobilist, des te sneller er werd geclaxonneerd), maar dit gaf niet de doorslag. Wat zou dan de reactietijd kunnen voorspellen? De onderzoekers keken ook naar de klasse van de geblokkeerde auto. Die staat volgens de onderzoekers namelijk symbool voor de sociale positie van de automobilist. Hoe hoger de klasse, hoe hoger de status. En dit bleek inderdaad de reactietijd te beïnvloeden: bestuurders van auto’s van een lage, goedkope klasse hadden een gemiddelde responstijd van 5 seconden, terwijl mensen met een auto uit het hoge, dure segment gemiddeld binnen 2 seconden reageerden. Hoe luxer de auto, hoe sneller men toetert. Volgens Diekmann en collega’s bewijst hun onderzoek dat een hogere sociale positie tot meer agressie in het verkeer leidt.

Voor zover bekend is nog niet onderzocht of agressie hoog in de organisatie meer voorkomt dan op de werkvloer. Wel blijkt vaak dat in organisaties waar de moraal laag is, de agressie in de top welig tiert. Leiders intimideren het personeel door te snauwen, snel uit hun slof te schieten of anderszins vijandig te bejegenen. Van Bernie Ebbers, de ceo van WorldCom, het telecombedrijf dat in 2000 omviel vanwege een van de grootste boekhoudfraudes in de geschiedenis, is bekend dat hij agressief was. Hij was bedreven in confrontatiepolitiek en kleineerde medewerkers publiekelijk. Time Magazine zette hem in 2009 niet voor niets op de tiende plek van de beste ceo aller tijden, waarbij ceo dan wel stond voor Criminal Executive Officer. Anderzijds was het ook iemand die snel ontroerd raakte en kon huilen in de kerk.

Dick Fuld, voormalig ceo van Lehman, stond ook bekend om zijn agressie. Zijn bijnaam was ‘de gorilla’, vanwege zijn machismo en angstaanjagende handelswijze. Zo zei hij eens in een toespraak in 2007 over short-sellers, degenen die speculeren op een snelle val van de aandelenkoers: ‘Ik wil hun hart uitrukken en het opeten voordat ze sterven.’ Als gevolg van dergelijk gedrag durfden medewerkers geen zaken aan de orde te stellen. Volgens een medewerkster viel iedereen stil wanneer Fuld in de buurt kwam.

Wanneer we de resultaten van het onderzoek van Diekmann en collega’s doortrekken dan betekent dit dat hoe hoger de status van de baas, hoe eerder hij ‘toetert’. Dit kan machtsvertoon zijn of voortkomen uit frustratie, maar het kan ook een andere reden hebben. Nathanael Fast en Serena Chen deden onderzoek naar hoe mensen in een leidinggevende positie reageren op gevoelens van onzekerheid over hun eigen geschiktheid (die overigens los kunnen staan van hun feitelijke geschiktheid). De deelnemers moesten een toeter af laten gaan wanneer een ‘ondergeschikte’ een fout antwoord gaf op een vraag. Ze konden kiezen uit tonen variërend van 10 tot 130 decibel. Onzekere leidinggevenden kozen er relatief vaak voor om een luide toeter te laten horen. Volgens de onderzoekers leidt de combinatie van veel macht en het gevoel van ongeschiktheid ertoe dat mensen uithalen naar anderen.

Het is dus oppassen geblazen voor luid toeterende baasjes, die vooral veel geluid maken en weinig zeggen.

Prof. Muel Kaptein, Professor of Business Ethics and Integrity Management bij de Rotterdam School of Management (RSM) en coördinator van het vak Leiderschap, Management en Bestuur in het Parttime Master Bedrijfskunde programma van RSM. Meer leren over Leiderschap en Management? Meld je HIER aan voor een Informatiebijeenkomst of een Open Dag.