De onsportieve werkcultuur bij NOS Sport

Hoe omgaan met grensoverschrijdend gedrag? Hoe reageren op weinig professioneel handelen? Verander het speelveld. Maar hoe? Eerst de connectie dan de correctie. Doorbreek het patroon!

Afgelopen weekend wijdde de Volkskrant een artikel aan de giftige redactiecultuur bij NOS Sport. Het is er vijandig voor vrouwen en mensen met een migratieachtergrond. Anders gezegd, er is een onsportieve cultuur voor mensen die net wat anders zijn. In dit artikel wil ik niet focussen op de ‘schurken’ zoals Tom Egbers of de ‘melders’ als Aïcha Marghadi. Ik wi de cultuurdragende leiders en getuigende collega’s belichten. Hun leiderschap wil ik aanspreken.

De leiding is de scheidsrechter en heeft een norm bewakende verantwoordelijkheid om (on)sportief gedrag aan te kaarten. Daarnaast kunnen getuigende collega’s gidsend werk doen. Zij hebben meer macht dan ze denken om de machthebbers ter verantwoording te roepen voor hun gedrag. Dit begint met de vraag: hoe moedig ben je om waarachtig te zeggen wat er op je hart ligt en zo een gids te zijn naar een nieuwe sportievere cultuur?    

Het speelveld ruimen of bouwen aan een nieuw speelveld?

Net als bij het artikel over grensoverschrijdend gedrag bij talkshow De Wereld Draait Door, besteedde de Volkskrant wederom aandacht aan dergelijke gedrag, maar dit keer bij NOS Sport. In de afgelopen twintig jaar kregen mensen te maken met pesterijen, seksisme en buitensluiten. Talloze meldingen werden door de hoofdredactie niet serieus genomen, omdat ze het ongewenste gedrag van informele leiders en disfunctionele omgangsvormen niet adequaat aan de kaak stelden. 

De hoofdredactie  van NOS Sport heeft al aangekondigd om op termijn het (speel)veld te ruimen om zo ruimte te maken voor nieuw leiderschap. Eigenlijk zou ik het veel bijzonderder vinden als ze aan zelfonderzoek mogen doen (mits ze dat werkelijk vanuit hun binnenste willen) en de ruimte krijgen om zichzelf opnieuw uit te vinden. Op deze manier leren ze hoe ze hun leiderschapstaak anders kunnen invullen om een beter NOS Sport ‘speelveld’ te creëren.
Alleen leven we anno nu in een ‘cancelcultuur’ waarin leiders snel worden ‘af geserveerd’. En waar ze geen kans meer krijgen om hun leven te beteren en de geleerde lessen te verinnerlijken. Alsmede de aangerichte schade te repareren en met slachtoffers in gesprek te gaan en daarin ruiterlijk hun eigen aandeel te erkennen.

Ik geloof dat er op deze manier meer verzoening en heling kan plaatsvinden in de maatschappij en in organisaties dan dat we – met grote druk van buitenaf – leiders eenzijdig tot ‘schurk betitelen’ en hen dwingen om het veld te ruimen.

Ach ja, wellicht is het wishful thinking. En de voorbeelden in het artikel overtuigen nog niet van de nodige bereidheid om aan zelfonderzoek te doen. Maar ja ze zijn ook cultuurdragers en zitten wellicht te diep in het zelf gecreëerde moeras om zichzelf nog aan de haren eruit te kunnen trekken. Desondanks geloof ik dat het nooit te laat is om tot inkeer te komen en het gevestigde patroon te doorbreken. Daar is vaak een crisis voor nodig. En die is er nu.  

Onsportief werkethos bij NOS Sport

Vooral het openhartige verhaal van presentator Aïcha Marghadi kwam geregeld aan bod in het Volkskrantartikel en hoe het systeem haar eigenlijk wijs maakte dat zij vooral faalde. Ze ging twijfelen aan zichzelf terwijl ze vol zelfvertrouwen binnen kwam. ‘Eigenlijk was ze kansloos toen ze de redactievloer opliep. Ze was én vrouw én iemand van kleur én iemand van buiten’, zei een collega. Zij zelf ‘ze hebben me gewoon laten verzuipen’.  

Vastberaden klopt Aïcha Marghadi op de deur van hoofdredacteur Maarten Nooter van NOS Sport. Het is eind 2010 en ze werkt nog niet zo lang bij NOS Sport als nieuwslezeres bij sportjournaal. Op tv lijkt alles goed te gaan, maar op de redactie praten haar collega’s nauwelijks met haar.  Al een tijd vraagt ze zich af wat er is. Doet ze iets niet goed? Of gaat dit over iets anders? 

‘Eigenlijk dringt het nu pas volledig tot me door dat ze me daar vanaf het begin niet wilden hebben. In retroperspectief voel ik me dom en naïef. Het kruipt onder je huid als mensen je zo lang proberen duidelijk te maken dat je niet gewenst bent. Als ik aan mezelf denk in die tijd, voel ik me verdrietig. Ik werd kleiner en kleiner, al probeerde ik dat niet te laten zien. Maar van de Aïcha die daar bij NOS Sport binnenkwam, was aan het eind niets meer over.’ 

Juist omdat het NOS Sport betreft is de vergelijking met (on)sportief gedrag zo voor de hand liggend. Onsportief gedrag kan variëren van vals spelen tot onbeheerst gedrag zoals schreeuwen tegen teamleden of driftbuien. Sportiviteit is een begrip dat overeenkomt met het ethos van de sport. Het omvat het gedrag dat van een goed sportman of -vrouw wordt verwacht wanneer hij of zij de sport uitoefent. Sportiviteit is het naleven van de geschreven en de ongeschreven regels die bij een sport horen. Vooral de informele cultuurdragers bij NOS Sport werkvloer bepaalden het werkethos en wanneer je goed presteerde en ook wanneer je een ‘goede’ collega was. En zo niet, dan werd je (subtiel) weggepest of buitengesloten. Het schrijnende is dat een systeem je dan wijs maakt dat het aan jou ligt. Jij paste er toch niet. Het probleem wordt geïndividualiseerd. Jij bent het zwakke en zwarte schaap. En je gaat je kleiner voelen, de glans van je talent neemt af. Eigenlijk doen mensen daarmee aan ‘zelfkastijding’, want ze pijnigen zichzelf met hun overtuigingen en omdat ze niet willen opgeven. Terwijl de cultuur waarin ze functioneren giftig is. En die negatieve overtuigingen praat je jezelf aan of ze worden je aangepraat door bijvoorbeeld de leiding: 'Jij moet sterker zijn, jij moet je door bepaalde mensen niet laten kisten, maar gewoon je eigen ding doen'. Zo wast de leiding, net als Pilatus, de eigen handen schoon in onschuld en besteden ze hun onvermogen uit om de informele machthebbers ter orde te roepen en onsportief gedrag te corrigeren. 

Eerst de connectie dan de correctie

Als leiding moet je daarom naast de resultaten altijd aandacht hebben voor het relationele speelveld waarin de resultaten tot stand komen. Dit is hier keer op keer niet gebeurd, waardoor je vanaf het begin als nieuwkomer ‘in dienst’ wordt genomen in een cultuur waarin je je vooral moet richten op resultaten en je je niet teveel moet aantrekken van het relationele speelveld. Hoe giftig en onveilig die ook aanvoelde.

Ook de leiding waaraan de hoofdredactie verantwoording aflegt heeft in mijn optiek zitten slapen, want ook zij hebben de verantwoordelijkheid om altijd nieuwsgierig te zijn naar én de resultaten én het relationele speelveld en of er (on)sportief gedrag gaande is. En waar nodig ben je dan een scheidsrechter. Je bewaakt de normen (wat is sportief gedrag en wat niet?) en (on)geschreven spelregels (wat zijn de spelregels om te bepalen wie er mee gaan op een WK-reis, hoe ziet een effectieve redactievergadering eruit etc.) op het speelveld. Zo niet dan geef je vrij baan aan het ontstaan van een ruwe straatcultuur. Een informele ‘voetbalkantine’ waarin de formele organisatie buitenspel komt te staan. In deze kantine gaan de hoge statusfiguren hun plek innemen en de omgangsvormen bepalen. Je krijgt ‘kampen’ en loyaliteitsconflicten en wie je vooral te vriend wilt houden om niet buiten de groep te vallen. Het is echt een oproep aan elke leider, manager, (hoofd)directie in dit mooie talentenland: neem je verantwoordelijkheid en heb je oog voor de resultaten en de relaties. Juist de relaties, want net als bij kinderen ‘eerst de connectie dan de correctie’. Hoe beter het relationele speelveld hoe beter de sportieve resultaten. En hoe beter mensen aanspreekbaar zijn op hun handelen, en dan niet alleen verticaal (van leiding naar medewerkers), maar ook horizontaal (tussen collega’s).  

Met plaatsvervangende schaamte toekijken

Nu wil ik me niet blindstaren op de vermeende daders zoals Tom Egbers of de slachtoffers zoals Marghadi, ook omdat de media dit spel tussen schurken en slachtoffers zo graag neerzet en daar garen bij spint. We sympathiseren ons snel met de slachtoffers, veroordelen de daders en ze gaan al snel op de (digitale) brandstapel. Terwijl de waarheid altijd in het midden ligt en een ieder zo zijn of haar interpretatie heeft van een situatie en een bedoeling, die vaak ongedeeld of ongetoetst blijven. Ook daarom wil ik dat spel niet extra brandstof geven. 

Ik wil juist nu het vizier richten op de getuigende collega’s. Al die mensen die het zien gebeuren, er wat van vinden, maar dat voor zichzelf houden. Juist zij hebben een belangrijke rol om het patroon te ‘kraken’, want het ‘raakt’ hen in de onderbuik hoe zij zien dat er met collega’s die een tikkeltje anders zijn wordt omgegaan. Met plaatsvervangende schaamte zien zij het ongewenste gedrag voor hun ogen gebeuren. Maar ze tellen hun knopen en houden wijselijk hun mond, want het kan je carrière schaden. Bij het volgende WK-reisje sta jij buitenspel of wordt jij een mikpunt van spot van de informele leiders op de werkvloer die zich onaantastbaar wanen. De werkvloer krijgt een straatcultuur waar ook de straatcodes heersen en niet langer de formele gedragscodes van NOS. Want bij NOS Nieuws (die notabene een etage lager huizen) was de sfeer totaal anders. Kortom een en dezelfde organisatie, maar een andere subcultuur afhankelijk van op welke etage je leeft, welke vakgroep daar is en wie op die etage het voor het zeggen heeft.    

De getuigen zijn de medewerkers die het zien en zich plaatsvervangend schamen, maar niet handelen. En weet: niet handelen is ook handelen. Net als de wegkijkende leiding, kijk je als getuigende collega ook weg en gedoog je de dynamiek. Je houdt de giftige werkcultuur mede in stand. Je denkt onschuldig te zijn, omdat de informele machtshebbers zoveel aandacht trekken en vooral schuld lijken te hebben, maar ongemerkt ben je dan ook net als Pilatus. Ook jij als toekijkende collega wast je handen in onschuld en laat de collega die buiten de groep valt ‘gekruisigd’ worden. Je bent medeplichtig aan het in stand houden van de cultuur. Spreek je dus uit! Verzamel collega’s als steun om je heen om het verdedigingssysteem van de machthebbers te trotseren. Durf het risico te nemen met gevaar voor het eigen (professionele) leven, met als cruciale vraag: kies ik voor het belonen van een onsportieve of een sportieve cultuur?  

De moed om waarachtig te zijn

Geïnspireerd door het boek ‘Bezieling werkt’ (2019) van Hans Wopereis kom ik op het volgende. Vraag jezelf vaker af wat er allemaal zou veranderen als je met elkaar tot de volgende afspraak zou komen: ‘Voortaan spreken we niet meer over elkaar, maar alleen nog met elkaar’. Als je wat dwarszit dan maken we dat bespreekbaar met elkaar en vanuit nieuwsgierigheid en compassie luisteren we naar elkaar. Dit vanuit de overtuiging en de wil het systeem schoon en waarachtig te houden. Zodat verschillende stemmen gehoord  worden. Om in een gevarieerde omgeving als geheel verder te komen door variëteit te omarmen. 

Er is niks zo schadelijk als een cultuur waarin er achter je rug over je wordt gesproken en je in alles aanvoelt dat bepaalde collega’s iets van je vinden en daar wel met anderen over pratenn, maar niet met jou. Subtiel word je ‘buitenspel’ gezet. Als je de hoek om komt en het wordt ineens opvallend stil. Wie is hier niet gevoelig voor? Zoiets raakt je diep in je vezels. Dit was en is bij NOS Sport gaande, maar ook op tal van andere plekken in organisaties. Op dit punt kan ik niet om het sprookje van de 'nieuwe kleren van de keizer' heen.

In het rijk van de keizer gaat het gerucht dat er twee kleermakers rondtrekken met werkelijk uitzonderlijke talenten. De keizer laat ze bij zich roepen. Zij laten hem het mooiste zien van wat zij vervaardigd hebben. En ze vertellen dat het allermooiste gewaad dat zij kunnen maken de unieke eigenschap heeft dat het onzichtbaar wordt als diegene die het draagt eigenlijk onbekwaam is voor zijn functie en ditzelfde geldt voor diegene die het bekijkt. De ijdele, van zijn eigen voortreffelijkheid overtuigde keizer vraagt hen zo’n gewaad te maken. Als het hem wordt aangepast en als zijn trouwe raadsheren enthousiast hem aanschouwen, besluit hij ermee door de straten van de stad te gaan paraderen. Naakt dus! Het volk klapt uitbundig, maar achter zijn rug om lacht iedereen hem uit. Totdat een kleine jongen vol verbazing uitroept: ‘Waarom klappen jullie? Hij heeft toch helemaal niets aan?’

Te midden van de groepsdruk en de cultuur van elke organisatie worden we zo en nu dan allemaal opgeroepen om te zijn als deze kleine jongen. Iemand die zich in zijn oprechte verbazing en eigenheid (afwijkendt van de heersende spelregels) zich onverbloemd uitspreekt over wat hij ziet en voelt. Het vraagt daarom veel moed om je, ondanks de risico’s, toch uit te spreken tegenover een individu of een collectief. In dat laatste geval ben je immers om te beginnen al in de minderheid en dus in een kwetsbarepositie. Je staat tegenover een overmacht, precies zoals die wereldberoemde student ooit in Beijing tegenover de tanks stond. En toch ging en bleef hij daar staan, deze Wang Weilin. 

Gids naar een nieuwe cultuur

Natuurlijk zijn wij vaak niet zoals Wang Weilin en lukt het ons niet de angst te overwinnen. Vaak gaat het om een verstandige afweging: dit is het mij niet waard, er valt niet genoeg mee te winnen. Maar toch: momenten waarbij je trouw blijft aan je diepste zelf – hoe onverstandig het ook aanvoelt of de omgeving je dat wijsmaakt – zullen je altijd bijblijven. Aan zulke momenten denk je terug op je sterfbed. En die momenten zullen ook anderen zich herinneren, je was iemand die ertoe deed. Juist toen er tegenwind was en de ‘tanks’ voor je aangezicht stonden. 

Wil een organisatie of samenleving zich blijven ontwikkelen dan is het nodig om je uit te spreken naar de machthebbers en naar de macht van patronen die zich keer op keer in een cultuur herhalen.
Iemand die zich  kwetsbaar, vanuit al zijn waarachtigheid, toont aan zijn collega’s. Ben jij dat? Heb jij de moed? Als die cultuur dragende leider of die getuigende collega kun jij die kleine jongen zijn en zo een kakelnieuwe beweging ontketenen. Je wordt dan een gids naar een nieuwe sportievere cultuur.