Crisis en bezuinigen: doe het anders !

Een paar weken geleden had ik een angstaanjagend déja vu. In een niet nader te noemen gemeente mocht ik een blik werpen op de “technische bezuinigingsvoorstellen” die ambtelijk waren voorbereid. Driehonderdéénentachtig (381) keurig geordende, tot op de Euro berekende mogelijkheden, inclusief hun verondersteld maatschappelijk effect. Arm college van Burgemeester en Wethouders.

Voor mijn geestesoog trokken de bezuinigingsronden uit de tachtiger en negentiger jaren voorbij, de vruchteloze kerntakendiscussies, de ombuigingsoperaties. Wezenlijk is er niets verandert in de aanpak. En, naar ik vrees, zal er ook niet veel spannends in de uitkomst zitten. Kaasschaven, efficiencyvoordeel door samenwerking en besparen op het ambtenarenapparaat en externen. Wellicht een openluchtzwembad dat gesloten wordt, of een wijkcentrum minder, maar ik betwijfel of die voorstellen het halen in de gemeenteraad. Dat is geen cynisme overigens, als je de dingen steeds op dezelfde manier aanpakt krijg je vrijwel onvermijdelijk dezelfde soort uitkomsten.

Ik herinner mij nog goed de dodelijke vermoeidheid die na verloop van tijd optrad bij de mensen die bij dit soort operaties waren betrokken. Het was niet leuk en dat werd het ook niet, het was een “energy drain”. Vermoeiend en vervelend.

Over DNA en bezuinigen
Laten we maar even aannemen dat het crisis is, dat zegt iedereen inmiddels. Dat brengt ons bij de vraag wat is een crisis nou eigenlijk? Voor mij betekent crisis: een onverwachte gebeurtenis waarbij de bestaande systemen (tijdelijk) niet meer werken. En hoe gaan we dan die crisis het hoofd bieden? Juist, met bestaande systemen en modellen. Tegelijk roept iedereen dat een crisis ook nieuwe kansen biedt. Dat is zeker het geval, alleen pak je die kansen niet als je de gebaande paden blijft bewandelen.

Een kleine analyse
De (lokale) overheid heeft als archetypische taak de continuïteit van de samenleving te ondersteunen, op allerlei gebied. Denk aan het verzorgen van de infrastructuur in een stad, zowel fysiek als sociaal, de veiligheid, en aan de individuele continuïteit in de vorm van de uitvoering van de WMO en de bijstand. Als uitvoeringsconstructie is de bureaucratie ontworpen, met zijn keurige ordening van domeinen,specialisaties en dus ook belangen. In al die harkjes werken overtuigde vaklieden voor wie hun vak toch eigenlijk de hele wereld is.

De genen van de bureaucratie
Vanuit dat perspectief, de DNA van de overheidsorganisatie, is het niet verwonderlijk dat elke afdeling of dienst bezuinigingsvoorstellen verzint die
a. de continuïteit van de organisatie zo weinig mogelijk in gevaar brengen
b. duidelijk maken waarom juist dit vakgebied gespaard zou moeten blijven
c. de complexiteit van de gemeentelijk organisatie en bedrijfsvoering zichtbaar maken
d. de (veronderstelde) continuïteit van de gemeentelijke samenleving niet bedreigen.

Vervolgens brandt de strijd los tussen de financiële en de inhoudelijke mensen, met wisselende overwinningen maar vrijwel altijd met een raar hybride pakket van maatregelen als uitkomst. Om over de werkelijke uitvoerbaarheid (en dus realisatie van de voorziene besparingen) maar te zwijgen.

De genen van de politiek.
Ook de beslissende politieke organen kennen hun eigen DNA, achterbannen rekenen één maal per vier jaar genadeloos af, zeker in het huidige politieke klimaat. Dat kan leiden tot de overtuiging dat de subsidie van € 500,= voor de plaatselijke geitenfokvereniging essentieel is voor het in stand houden van de sociale infrastructuur. (“ En bovendien is het maar zo’n klein bedrag, dat zet geen zoden aan de dijk, toch?”) We kennen het allemaal, deze discussies.

De tot nu toe steeds gevolgde systematiek van bezuinigen sluit aan op de al honderden jaren bestaande structuur en werkwijze van de overheidsbureaucratie. Alleen is de wereld in de 21e eeuw wel een tikje veranderd. Bezuinigingsprocessen op deze manier zijn bovendien deprimerend. En we weten dat bij mensen somberheid leidt tot méér somberheid, onze hersenen zijn onverbiddelijk.

Tijd om nieuwe methodes te verkennen, voor de publieke zaak en voor de medewerkers van de gemeenten. Daarover volgende week.

Jan de Kramer is consultant voor de publieke sector en auteur van het boek "De overheid is ook maar een mens" (SDU, 2009)