Bouwfraude? Gelegenheid maakt de dief!

• Inleiding
• Kwaliteit van specialisten en management
• Sexy banen
• Draaideuren
• Kwaliteit specialisten
• De commerciële sector
• Kip en ei
• Mogelijke oplossingen
• Conclusie

Inleiding

Een schok ging er deze week door politiek en belastingbetalend Nederland, nadat het programma Zembla het nieuws bracht omtrent de vermeende corruptie binnen aannemersland. Het feit dat de stuurlui bij de VARA bewust kozen om dit onderwerp niet bij het programma NOVA te presenteren is geen toeval; de besproken schaduwboekhoudingen zijn allang geen novum meer, maar er wordt eindelijk weer eens aandacht besteedt aan een fenomeen dat in een oligopolische markt heel normaal is, maar vaak alleen de aandacht krijgt als we onze zuiderburen weer eens van corruptie kunnen betichten. Dat het echter tot zulke bedragen lijkt te zijn gegroeid is wellicht voor velen wel een noviteit. Maar is het nou wel zo fris om en masse de aannemerij in Nederland door de molen te halen? Is er niet zo iets als "gelegenheid maakt de dief"?

Het saillante detail wil nu dat de meest voorname politici, ministerieel of partijtechnisch betrokken bij een dergelijk nieuwsfeit, onmiddellijk suggereren dat er wellicht een parlementaire enquête moet worden gewijd aan deze vermeende praktijken. Maar vrezen zij niet reeds de uitkomst? Zal de enquête-uitkomst niet een ongelofelijke dosis nestbevuiling veroorzaken? Is niet de kwaliteit van aanbestedende technici en fiatterend management de oorzaak van de gelegenheid die de dief maakt?

Kwaliteit van specialisten en management

We raken hier de kern van een probleem dat zich veel verder uitstrekt binnen ons kikkerlandje en ons zo geroemde poldermodel. We moeten met zijn allen vaststellen dat door de hoogconjunctuur de kwaliteit van de specialist zich omgekeerd evenredig heeft ontwikkeld ten opzichte van de markt. Niet alleen daarom is het goed dat de economie stabiliseert en wellicht krimpt. In de inkoop en logistieke sector ontbreekt het al jaren aan voldoende aanwas aan goed opgeleid en praktijkgeschoold personeel en management. Walther Ploos van Amstel heeft al eens een artikel hieraan gewijd. Zelf heb ik me al eens gekweten aan een artikel omtrent de problematiek rond de Europese Aanbesteding, die zeker in het licht van de recent gemelde fraudezaken, weer eens als actuele problematiek kan worden aangeduid. In dat artikel stipte ik het punt aan van juridische en inkooptechnische kennis die nodig is om een goede aanbesteding te verrichten, en die vaak ontbreekt.

Onze nationale economische successen van de afgelopen jaren kenden hun basis in de beheersing van de loonontwikkeling, ingezet eind jaren zeventig begin tachtig, en een redelijk stabiel hoog gemiddeld opleidingsniveau. Toen de bull-market in de jaren negentig echt op gang kwam, en we onze bijbelse zeven vette jaren genoten, hebben we ons in alle luxe gewenteld en ons losgekoppeld van een trend die ons voorspoed bracht. Discipline ging overboord. Het slachten van de kip met het gouden ei zou ik het niet (nog) willen noemen, maar we zijn lekker op weg. Hierdoor werd het mogelijk dat een gigantische opwaartse loonspiraal werd ingezet, bepaalde banen sexy werden en andere niet, en vers afgestudeerde studenten op ongekend niveau en met veel bravoure instroomden in onze bedrijven.

Sexy banen

Banen in de IT, de telecom en consultancy werden sexy banen. Tijdens de ICT hype van de jaren negentig kwam de selfmademan weer op, was een mobieltje en Golfje van de zaak helemaal in en kwam je pas kijken bij een tonnetje plus. De enorme volatiliteit van arbeid, evident gebrek aan loyaliteit en ethiek en met name gebrek aan kennis versus verworven positie was het gevolg. Bovendien werden banen van minder sexy allure, zoals administratief werk, inkoop- en logistiek, ambtenaar en binnendienstmedewerker gemeden, als het maar even kon.

Draaideuren

Daarnaast kennen we inmiddels het "draaideuren": De specialist aan de andere kant van de tafel weghalen en terugzetten voor het dubbele tarief. Dat mes snijdt aan twee kanten; hij verdient meer, en wij halen de kennis binnen (en hollen de kennis aan de overkant uit). Zo heeft de kennis zich geconcentreerd aan de ene kant van de markt, en ontbeert de andere kant daardoor de kennis. Ook een manier om je markt te beschermen, want wie toetst nog het werk van de opdrachtnemer, wie voert nog oppositie? Op zich niets nieuws onder de zon. De, in het licht van de bouwfraude, even bekende wijze van kartelvorming, maar dan op kennisniveau, is die van de hogere echelons van de advocatuur in Nederland. Een goede, en dus lastige, Officier van Justitie moet zo snel mogelijk voor dubbel salaris aan het bureau komen zitten van de (misdaad)advocaat. Dat is de manier om oppositie van enig niveau te voorkomen. Het draaideur effect heeft in de ambtenarij helemaal een vlucht genomen. Als je de gemiddelde matrix pakt van een gemeente of instelling dan kom je tot de verbazingwekkende ontdekking dat bijna iedere sleutelpositie niet, of ad-interim, is ingevuld. Beleidsmedewerkers of vakspecialisten zijn ingehuurd, overbelast (door gebrek aan personeelsbezetting) of afwezig. Veel mensen die er zitten zullen dus eerder door gebrek aan gewicht zijn boven komen drijven dan dat ze daadwerkelijk excelleren in hun werk! En juist deze mensen, de mensen die bijvoorbeeld de DMU (Decision Making Unit) vormen voor grote aanbestedingen, worden straks de gebeten hond als de parlementaire enquêtecommissie met een uitspraak komt inzake de bouwfraude in Nederland!

Kwaliteit specialisten

Je hoeft niemand te vertellen, ook bijvoorbeeld de wervingsafdeling van de Koninklijke Landmacht niet, dat als de spoeling dun wordt, de minimale criteria voor het werven van personeel, en het bezetten van posities, worden bijgesteld naar beneden. Daardoor ontstaat een kwaliteitsvacuüm dat enerzijds de huidige bezetting een lager gemiddeld kwaliteitsniveau bezorgd, en anderzijds op de lange duur het opleidingsniveau van de nieuwe collegae ook naar beneden trekt. Het gebrek aan theoretische kennis door matige opleiding kan dus in de praktijk niet meer worden gecompenseerd.

Op het inkoopvlak is de nationale aandacht wellicht iets groter dan voor zusteractiviteit logistiek, maar de kwaliteit, management en directie-erkenning zijn nog lang niet op het niveau waarop het zou moeten zijn. De inkopers binnen de overheid zijn of van een dubieus niveau, of worden door het concernmodel dusdanig uit de lijn gezet dat ze niets in de melk hebben te brokkelen. De problematiek en complexiteit van de Europese Aanbesteding, tezamen met de logheid en troebelheid van het overheidsapparaat, bevorderen uitwassen als recent naar boven gekomen met de vermeende bouwfraude. Onduidelijke volmachtstructuren, beslissingsmodellen, concernmodellen en afwezigheid van projectbureaus zijn maar een paar voorname redenen die de gelegenheid maken de overheid te misbruiken als melkkoe. Dat de landelijke overheid, en met name het topkader en verantwoordelijke politici, bewust passief omgaan met deze overbekende problematiek, zal hen wellicht weerhouden een parlementaire enquête te houden inzake de vermeende bouwfraude, daar de uitkomst vermoedelijk niet allen de bouwsector zal aanwijzen als schuldige, maar tevens de aanbestedende partij zal aanwijzen als schuldig door uitlokking. En dan hebben we het niet eens over de mogelijkheid dat hier en daar beslissers "een dubbel inkomen" genieten!

De commerciële sector

Het is nu een zwartboek dat werd gepresenteerd wat vooral betrekking lijkt te hebben op de overheid, maar ook de commerciële sector, de industrie en technische sectoren hebben hier steken laten vallen. In deze sectoren is het al jaren kennis onder de pet dat de bouwsector iets meer rekent dan de 2-5% marge, maar het gecreëerde markt momentum bij de meeste van deze bedrijven is niet zodanig dat men er veel aan kan doen. Hier heeft men echter wel de mogelijkheid onderhands zaken te doen, en komen aanbestedingsrecht en richtlijnen mekaar niet tegen. Men zorgt regelmatig voor buitenlandse partijen die de prijzen op een beter niveau moeten krijgen, hetgeen wel eens werkt bij grote projecten. Maar ook hier geldt dat gebrek aan kennis en kunde op de inkoop en calculatie afdelingen bijdragen aan het maken van de gelegenheid.

Tevens zijn de besluiten en afwegingen die vooraf gaan aan grote aanbestedingen vaak veel te slecht van kwaliteit en overdenking. Dit ontstaat door gebrek aan kennis, ontbreken van juiste managementmodellen en, met name in de bouwsector, gebrek aan calculators van niveau. Benchmarken is leuk, maar de prijs kunnen ontleden door kennis is veel moeilijker. Een bron bij Rijkswaterstaat zei in het bewuste programma iets in de strekking van "dat zij nooit onregelmatigheden hadden geconstateerd omdat de cijfers telkens in de pas liepen met vroegere projecten". Ja, da's het gevolg van benchmarken zonder tegen-calculatie! Een dergelijke uitspraak typeert perfect hoe diffuus de overheid omgaat met dergelijke problematiek. Als lemmingen loopt men mekaar achterna, maar kritische en inhoudelijk stilstaan bij gebrek aan kennis en kunde inzake doet men niet.

De commerciële sector daarentegen, die marge en winstgedreven is, tracht vaak wel calculaties te maken van projecten en aanbiedingen, en zal daardoor minder vaak met grove zwendel te maken krijgen. Desondanks komt de gemiddelde inkoopconsultant in zijn dagelijkse praktijk te vaak in aanraking met gebrek aan de kennis die benodigd is om goed beslagen ten ijs te komen bij grote projecten. Men laat zich vaak eerder leiden door de aanbiedingen die binnenkomen (gemiddeld aangeboden prijs niveau) dan dat van te voren een degelijke calculatie is gemaakt.

Kip en ei

In het licht van fraude of omkoping is het altijd een prikkelende vraag om het volgende te poneren: Indien bedrijf X, inkoopfunctionaris P van bedrijf Y omkoopt, is dan X fout, P fout of Y fout? Stel dat P zegt dat hij bereidt is mee te gaan in een mooie deal voor X, vermits X aan P een autootje ter beschikking stelt, is X dan fout als zij iets aan bedrijf Y kunnen slijten door P te spekken? In ethisch juridische zin wellicht wel, maar P overspeelt zijn kaart aan alle kanten, en als gevolmachtigde van Y, is Y dus juridisch ook aansprakelijk in deze. Kortom, het is te makkelijk de bouwwereld te beschuldigen van fraude en hen volledig de zwarte piet toe te schuiven. Gelegenheid maakt de dief, en we stellen vast dat door gebrek aan kennis, kunde en management we de gelegenheid, met name bij de overheid, veel te groot hebben gemaakt.

Mogelijke oplossingen

Het is eenvoudig kritisch te zijn, zonder een oplossing of poging daartoe aan te dragen. Impliciet geven we reeds een aantal oplossingen in de vorm van concernmodellen en organisatiestructuren die transparanter moeten worden, loonmatiging en reële salariëring (Overheid omhoog: Commerciële sector omlaag). Expliciet kunnen we stellen dat met name binnen de overheid politieke kaders het winnen van economische kaders, consensus het wint van technocratische (en dus vaak minderheids-) beslissingen en beloning voor kennis gewoonweg beroert is en belangrijke beslissingen te vaak door te lichte personen worden genomen. Er dient een omslag te komen binnen de overheid, waarbij het concernmodel zich toespits op een veel commerciëler model met kortere lijnen en slagvaardige teams. Tevens dienen we te waken voor ons tanend onderwijssysteem. Na de Mammoetwet hebben we inmiddels vele staatssecretarissen aan het werk gezien die enorme verschuivingen teweeg brachten in het onderwijssysteem, meer ten faveure van hun eigen curriculum dan in het voordeel van onderwijzend personeel en leerling. Ons academisch onderwijs kan zeker ook een kwaliteitsimpuls gebruiken, maar vergeet niet dat de basis wordt gelegd op het lager en middelbaar onderwijs. Nederland spint veel garen als kennisland, en willen we die positie consolideren of uitbouwen dan dient onze kennis en kunde tenminste gelijke tred met het buitenland te houden.

Conclusie

Voorop gesteld dat eerst moet worden bewezen dat de bouwwereld een dergelijke fraude heeft begaan, is het een feit (uit de praktijk van menig consulent) dat er bij aanbestedingen veel te veel geld wordt betaald voor allerlei vormen van verworven dienstverlening en leveringen. De economische vlucht die we de afgelopen jaren hebben gemaakt, heeft het vacuüm getrokken van kwaliteitsverlies op het vlak van kennis en kunde bij de specialisten die betrokken zijn bij aanbestedingen. We constateren dat de mensen voor sexy banen in de rij staan, maar op het eerste gezicht saaie banen niet meer ambiëren, en kwaliteit in de "saaie" sectoren sterk afneemt. Niet dat alle kwaliteit is verdwenen; dat zou een surreële en defaitistische opinie zijn, maar reden tot zorg is er. De overheid heeft al zeker een decennium geleden alle glans verloren als werkgever, en de metaforen van de slapende ambtenaar beginnen ingehaald te worden door de werkelijkheid. Niet dat de toegewijde ambtenaar nu door het slijk moet worden gehaald, nee. Maar zijn superieuren, verantwoordelijk voor beleid en sturing wel degelijk. Sleutelposities zijn onderbezet of vacant, specialisten onderbetaald en te slecht voorbereid op hun functies. Gevolgen van falend beleid, en een cultuur van sexy banen en hoge beloningen in sommige sectoren. De schaarste van arbeid lijkt een duidelijk waarneembare hobbel te worden die zijn eerste sporen begint na te laten in een land dat prat gaat op zijn poldermodel, maar dreigt ingepolderd te raken in consensus politiek en politiek van vandaag, niet van morgen. Als we de kwaliteit van onze kennis en arbeid niet terug gaan brengen tot minstens het niveau van tien, twintig jaar terug, dan dreigen er veel meer schandalen en verspillingen boven te komen dan nu reeds het geval lijkt te zijn. We praten dan nog niet eens over de macro economische positie van Nederland. Er wacht ons een schone taak in het bewaken en verbeteren van de kwaliteit van de specialist op de werkvloer!