Een persoonlijk moreel kompas

Cover stories

In een vorig artikel beschreef ik het ontbreken van een moreel kompas bij leiders, terwijl de complexe vraagstukken in onze tijd vragen om iets anders dan een managerial benadering. Anderzijds beschreef ik de verheugende ontwikkeling van moreel bewustzijn bij jongeren en de toenemende ophef over amoreel en immoreel handelen. 

Dit artikel is een pleidooi om levende moraliteit terug te brengen in het verdorde managementlandschap van cijfers en protocollen. Niet als een knellend korset van voorgeschreven normen, maar als een kompas, een richtingwijzer voor integer handelen, en als een dimensie waarover je met elkaar in gesprek gaat. 

Morele actoren

Hoewel we door neoliberalisme en individualisering dikwijls egoïstische en inhalige consumenten lijken te zijn geworden, zijn we natuurlijk ook morele actoren: mensen die graag het goede doen en bijdragen aan onze omgeving. Mensen met een geweten, die een afweging maken tussen eigenbelang en collectief belang. We hebben het vermogen om te reflecteren op ons handelen en onze zelfzuchtige instincten te beteugelen voor iets dat we van waarde vinden. 

Een besef van morele principes en normen helpt om je in een concrete situatie af te vragen wat ‘het goede’ zou zijn, niet alleen voor jezelf, maar voor een zo groot mogelijke groep mensen. Het is misschien makkelijker om een fout te verdoezelen, maar als eerlijkheid of integriteit onderdeel is van je morele kompas, kies je er toch voor om je fout te erkennen.  

Ank Bijleveld en Sigrid Kaag hebben fouten gemaakt bij de evacuatie van Afghanen nadat de Verenigde Staten vertrokken uit Afghanistan en de Taliban er de macht overgenomen had. Sigrid Kaag handelde consequent naar haar principes. Net zoals ze eerder verwoordde bij de motie van afkeuring tegen Rutte wegens het Toeslagenschandaal, namelijk dat een minister na een motie van afkeuring moet opstappen. Ze stapte op toen de Kamer vanwege deze fouten moties van afkeuring indienden tegen de beide ministers. Ank Bijleveld trad pas onder druk van anderen, in het bijzonder van haar partij, een dag later af.

Waarom een moreel kompas?

Zonder een eigen moreel kompas kijken bestuurders naar buiten: moet het van de stakeholders? Mag het van de wet? Hoeveel maatschappelijke ophef veroorzaakt mijn voorgenomen keuze?  Of ze kijken naar hun eigenbelang: hoe versterkt dit mijn positie, mijn vermogen, mijn reputatie?

Mét een moreel kompas doet ook hun eigen geweten mee in de afweging voor een beslissing. Niet de maatschappelijke opwinding of de (schade aan de) reputatie, maar de overwegingen waarom iets juist of  juist niet verdedigbaar is.

Met een moreel kompas vindt besluitvorming plaats op grond van inhoudelijke argumenten en morele overwegingen. 

In een opleidingsgroep van ambtenaren bij de rijksoverheid bleek dat zij zich schaamden over de rol die de overheid heeft gespeeld naar burgers, met name in de Toeslagenaffaire, maar ook in Groningen. Hoewel schaamte een teken is dat het geweten opspeelt, werkte de schaamte bij hen eerder verlammend dan dat het tot moreel handelen aanspoorde. Ze wisten eenvoudig niet goed waar te beginnen. Het expliciteren van hun moreel kompas hielp hen om in de overleggen en commissies waar ze opereren, een helder standpunt in te nemen, en grenzen aan te geven van wat zij aanvaardbaar achten. Zo kunnen ze beter op koers blijven vanuit hun morele overtuigingen.

Wat is een moreel kompas?

Een moreel kompas gaat over wat goed en slecht is. Het is een innerlijk ‘instrument’ dat staat afgestemd op ‘het goede’. Je zou kunnen zeggen dat ‘het noorden’ van een moreel kompas bestaat uit opvattingen over wat jij als goed en juist beschouwt. 

Dat is nogal wat. Velen zullen denken: wie ben ik om te bepalen wat goed en juist is? 

Dat kunnen we ook niet in absolute zin. Een kompas is geen manifest of dogma, maar iets wat de richting aangeeft en telkens opnieuw moet worden geraadpleegd bij een te nemen beslissing. Dat wat goed en juist is, staat steeds open voor discussie en vertaling naar een concrete situatie. Een goede test is te kijken hoe het zou zijn als een principe dat we voor onszelf hanteren, een universeel principe zou worden. Zou er dan sprake zijn van een betere wereld voor zoveel mogelijk mensen? 

Wat ‘rechtvaardig’ handelen inhoudt als het gaat om compensatie van schade door gasboringen in Groningen, kan betekenen dat slachtoffers ruimhartig worden gecompenseerd en dat veroorzakers dat moeten betalen. Maar wat rechtvaardig handelen inhoudt in een conflict tussen twee partijen kan juist betekenen dat in gelijke mate recht wordt gedaan aan beide partijen.

Hoe ontwikkel je een moreel kompas?

Iedereen heeft impliciet waarden en principes van waaruit je handelt. Vaak worden deze pas achteraf, na een beslissing, duidelijk.  Je ziet een nieuwe procedure in je organisatie niet zitten en pas in een gesprek daarover realiseer je je dat voor jou de klantvriendelijkheid in het geding is: je bent bang dat die door de procedure wordt geschaad.

Het ontwikkelen van een moreel kompas houdt in dat  we deze impliciete waarden, principes, visie, wereldbeeld en mensopvatting expliciteren. Dat betekent dat je reflecteert op de vraag wat jouw belangrijkste waarden zijn, hoe jouw visie op je vak eruit ziet, hoe jouw ideale team eruit ziet, wanneer je vindt dat je klanten goed bediend zijn. Maar ook dat je nadenkt over wat je juist en onjuist vindt en je daarover uitspreekt. 

Als het goed is bestaat een moreel kompas niet uit mooie woorden voor de bühne, zoals de directeur van een fossiel energiebedrijf die het heeft over ‘groen’ en ‘duurzaam’, maar intussen tracht een nieuw verdienmodel te ontwikkelen met diezelfde fossiele energie.

Een moreel kompas komt voort uit je levensloopbaan, uit de waarden die je van huis uit mee kreeg, de ervaringen die je hebt gehad, de eigen kijk die je hebt ontwikkeld op je werk en je vak.

Vragen om je kompas te expliciteren

  • waar hecht jij aan in de samenwerking met anderen?
  • wat is voor jou beslist onacceptabel in het werk dat je doet?
  • wanneer vind jij dat je werk goed gedaan is?
  • welke droom heb jij voor je team, je afdeling, je klanten, je kinderen, de wereld?
  • welk steentje wil jij bijdragen aan het doel van jouw organisatie?
  • welk verschil wil jij maken voor je cliënten?

Meer meer >>

Proactief handelen vanuit je kompas

Het is één ding om je waarden en principes te expliciteren, het is een veel grotere uitdaging om consequent vanuit je kompas te handelen. We zagen al in het vorige artikel dat een grote kloof tussen woorden en daden leidt tot cynisme bij vele volgers. De verleiding om opportunistische of pragmatische keuzes te maken ligt voor iedereen op de loer. Hoewel we allemaal wel eens handelen in ons eigenbelang, is het – met je expliciete waarden en visie in de arm – mogelijk om veel bewuster en proactief van daar uit te handelen. 

Je kunt bijvoorbeeld naar je weekagenda kijken vanuit de vraag welke activiteiten bijdragen aan dat waar jij voor staat en welke daar mogelijk tegen indruisen of niets opleveren. Als je een moeilijk overleg in gaat kun je je voornemen om consequent te spreken vanuit  je waarden. Je kunt actuele vraagstukken en ontwikkelingen verbinden met je kompas. Bij een beslissing die je moet nemen, kun je je kompas raadplegen en je afvragen wat je waarden betekenen in deze concrete situatie.

Als je je waarden hebt geëxpliciteerd kun je ook makkelijker in gesprek met anderen over het waarom van je keuzes. Je hoeft je niet te verschuilen achter cijfers, de aandeelhouders of een leidinggevende, je kunt gewoon uitleggen waarom jij tot deze beslissing bent gekomen. Natuurlijk kunnen anderen hun eigen argumenten hebben, maar dan kunnen jullie een dialoog voeren over hoe je recht kunt doen aan de verschillende waarden die in het geding zijn.

Teun Toebes: een inclusieve wereld voor mensen met dementie
Op 21-jarige leeftijd maakte Teun Toebes de keuze om op de gesloten afdeling van een verpleeghuis te gaan wonen. Dat was in lijn met zijn visie dat de zorg voor mensen met dementie sterk verbeterd kan worden. Door het wonen in een verpleeghuis wil hij persoonlijk contact onderhouden en plezier maken met zijn huisgenoten die dementie hebben. Toebes vindt dat iedereen recht heeft op een mooie, gelijkwaardige en inclusieve samenleving en dat deze niet van je afgepakt mag worden door een enkele diagnose. Zijn missie is om te zorgen dat mensen met dementie een gelijkwaardig onderdeel zijn en blijven van de samenleving.

Om zijn missie te realiseren heeft Teun ook een stichting opgericht. De Stichting sTeun en toeverlaat  laat op een originele manier de veelzijdigheid van het menselijk contact en de zorg zien, bijvoorbeeld door gratis geluksmomenten te creëren voor mensen met dementie, hun familie, vrienden én hun zorgverleners. 

In gesprek over morele waarden

Naast een persoonlijk moreel kompas draagt ook een gesprek over de morele dimensies van ons werk bij aan moreel handelen. Professionals moeten niet leren de regels te kennen en toepassen, ze moeten leren nadenken en met hun collega’s constructief onderzoeken wat juist handelen is in een specifieke situatie met een specifieke cliënt.

Moraliteit vraagt om een levendige dialoog en uitwisseling van achterliggende redeneringen en argumenten. Meestal is het niet op voorhand duidelijk wat juist handelen is. En iets dat nu als goed voorkomt kan later blijken zeer onrechtvaardig uit te werken.

Ethische dilemma’s zijn een goede ingang om met elkaar te zoeken wat in een specifieke situatie integer handelen is.

Pieter Omtzigt: 'Niet verschuilen achter modellen, maar een moreel debat voeren'.

Pieter Omtzigt maakt zich sterk voor goed bestuur in Nederland. Hij is ervan overtuigd dat ons landsbestuur onvoldoende het algemene belang dient en dat zonder een ‘beter bestuur’ geen enkel maatschappelijk probleem in de kern kan worden opgelost. Daarom hamert hij op openbaarheid van stukken, pleit hij ervoor om de rechtsbescherming op orde te brengen en om wetten te toetsen aan de grondwet. Hij wil dat modellen, op basis waarvan dikwijls beleid wordt bepaald, openbaar worden. De aannames die ten grondslag liggen aan de modellen zijn niet transparant. Bovendien pleit hij voor minder voorlichters in Den Haag en meer onderzoeksinstituten. Hoewel zijn partij  CDA hem onheus behandelde, ging hij de strijd niet aan, maar richtte hij een nieuwe partij op. Daarmee laat hij als politicus zien dat hij de problemen van kiezers serieus neemt en zijn democratisch mandaat serieus neemt.

Met zijn kritische vragen in de Kamer wil hij van het politieke debat weer een echt debat maken, waarin de feiten op tafel liggen en waar waarden tegen elkaar worden afgewogen. Lees meer >>

Wat juist is moet niet in stenen tafelen worden gebeiteld. Maar nadenken over wat juist is, met elkaar tot beslissingen komen vanuit inhoudelijke argumenten, uitleggen wat je morele overwegingen zijn om iets wel of niet te doen, draagt bij aan integer handelen. Is het juist en rechtvaardig om vluchtelingen te weren uit ons land? Wat weegt zwaarder, de vrijheid van een kleine groep mensen of de volksgezondheid van een grote groep mensen?  

Een moreel kompas: wat en hoe?

In het eerste artikel wees ik op het belang van moreel leiderschap: we verlangen van onze leiders dat ze zich niet laten leiden door gemakkelijke, pragmatische en zelfzuchtige motieven, maar door inhoudelijke argumenten en morele overwegingen. Dat ze een voorbeeld voor anderen zijn door zich te houden aan de hoogste ethische normen. Dat ze ongrijpbare waarden niet reduceren tot protocollen en gedragscodes, maar een open gesprek over moraliteit stimuleren. Dat ze zich niet verschuilen achter cijfers en systeemlogica maar bereid zijn oprecht te reflecteren op hun handelen.

Wat kunnen wij,  naast het handelen vanuit een eigen moreel kompas en het voeren van een dialoog over de morele dimensies van ons werk, doen om onze leiders bij de les te houden?

  • Vraag naar morele overwegingen.
    We kunnen onze leiders consequent bevragen over de afwegingen die een rol hebben gespeeld in hun besluitvorming. Door hen te dwingen hun motieven op tafel te leggen wordt amoreel gedrag ontmaskerd en worden leiders uitgedaagd zich te verantwoorden.
  • Wijzen op gevolgen.
    Omdat onze leiders vaak in een bubbel leven, kunnen we hen voortdurend duidelijk maken wat de gevolgen zijn van hun keuzes voor uiteenlopende stakeholders. Laten zien dat een wet nadelig uitpakt voor een groep kwetsbare mensen, aantonen dat de uitstoot van een fabriek leidt tot een hogere sterfte door kanker, duidelijk maken dat een nieuwe aanpak voor cliënten averechts uitwerkt, enz.
  • Mooie woorden doorprikken.
    Of het nu gaat om de greenwashing van de fossiele industrie, de loze beloften van een demissionaire minister of de ronkende presentatie van een bestuurder. Stel kritische vragen, vraag om concrete daden, weiger bepaalde producten te kopen  of laat weten dat je iemand niet meer gelooft.
  • Voorbeeldgedrag eisen.
    Leiders die menen zich te bevinden in een amorele ruimte zijn zich dikwijls niet bewust van de voorbeeldfunctie die ze hebben. Spreek ze aan op hun gedrag wanneer dit niet in lijn is met de waarden die iemand (of zijn bedrijf) verkondigt.
  • Laat zien dat het anders kan.
    Richt je eigen onderneming of burgerinitiatief op, vanuit je eigen waarden en visie en draag op die manier je steentje bij aan de wereld. Hanteer voor jezelf de hoogste normen, gedraag je fatsoenlijk en wees transparant over je afwegingen.

 

Kom met uw praktijkervaringen op het terrein van managen en organiseren

Deel uw kennis, schrijf 3 columns of artikelen en ontvang een gratis pro-abonnement (twv €200)

Word een pro!

SCHRIJF MEE >>

J. van Velzen
Lid sinds 2020
Een interessant artikel. En uiterst actueel waar het gaat om het systeem en de bedoeling. Maar met een paar dingen ben ik het niet eens. Namelijk dat je moreel kompas vanzelfsprekend staat afgestemd op 'het goede'. Als dat zo was dan zag de maatschappij er toch wat anders uit dan nu. En dan het voorbeeld van Kaag. Ja ze stapte op en dat was moreel juist. Maar daarna bleek ze bewust de 'waarheid niet zo nauw te hebben genomen' - om het voorzichtig uit te drukken - in het hele tolkenverhaal rond Afghanistan. Ondanks haar eigen morele uitspraken.
En tot slot: het moreel kompas van nogal wat politici is inmiddels zodanig gecorrumpeerd door geheugenverlies en 'andere waarheden', dat mijn eigen moreel kompas het vertrouwen in de landelijke politiek tot het niveau van een lucifervlammetje heeft gereduceerd.
Els de Waard
Een verhaal naar mijn hart - maar ook zo ongelooflijk eigenlijk dat zo'n stuk, incl. oproepen, rond het moreel kompas in de managementomgeving nodig is.
Lenette Schuijt
Auteur
Beste bmi, hartelijk dank voor je reactie. Dat mensen niet altijd handelen naar hun moreel kompas wil niet zeggen dat hun morele kompas niet staat afgestemd op het goede. Het kompas is het streven, de welbewuste intentie om vanuit moraliteit en geweten een keuze te maken. Dat maakt het ook zo lastig om er voortdurend naar te leven en handelen. Kaag handelt in het ene geval consequent vanuit haar morele kompas, in het andere geval niet. Dat is precies wat maakt dat wij politici en andere leiders niet meer geloven als hun daden te vaak indruisen tegen hun (morele) woorden. Waardoor we cynisch worden en het vertrouwen in hen opzeggen.
Sommige politici hebben niet eens een moreel kompas, die zijn opportunistisch en gericht op het bestendigen van hun positie. Dat is eigenbelang. Net zoals 'streven naar zo hoog mogelijke winst ten koste van de veiligheid van het personeel' bijvoorbeeld geen moreel kompas is, maar eigenbelang. Een egodrijfveer. Een moreel kompas gaat over waarden, visie, principes, normen.
Menno Molendijk
Lid sinds 2019
Wat een verhelderend en relevant artikel. Heel graag ondersteun ik het handelen vanuit een moreel kompas, of zoals aangegeven het bevragen van leiders op de diverse componenten. In het verleden heb ik in mijn tweede boek een poging gedaan om het proces van concurrerende waarden duidelijk te maken en welke dilemma's dit kan opleveren. Het ontwikkelen van een moreel kompas vergt een leven lang oefening, het kompas is permanent aan onderhoud toe. Boeddha liet ons in zijn achtvoudige pad al achter met de opdracht te reflecteren op juist handelen, juist denken etc. Naast dat er toetsing dient plaats te vinden van het gedrag van leiders, is het denk ik van belang dat het begrip 'handelen' verder wordt uitgewerkt. In het handelen, het doen met besef, toont zich de morele leider, binnen de context en tijdgeest die van toepassing is. De ondergrens wordt geraakt als universele waarden worden geschonden, hoewel ook dit een vruchtvolle dialoog kan opleveren. Het artikel zouden we ook nog eens kunnen kantelen en vanuit een andere bril kunnen bekijken; een oproep om je uit te spreken, te gaan staan voor wat jij belangrijk vindt en om ondanks mogelijke consequenties persoonlijk leiderschap te tonen. Een wereld naar mijn hart.

Meer over Leiderschap