Mozes, een geweldige manager

Managers, ondernemers, leidinggevenden zoeken vaak naar inspirerende voorbeelden. Bijvoorbeeld hun vader, of een bekende Nederlander, of iemand die succes in ondernemen heeft gehad en er een boek over schreef. Naar mijn overtuiging kan men de kunst van het leidinggeven nog op een heel verrassende wijze leren uit een voor velen wellicht onverwachte hoek: de Bijbel. Als predikant en als coach geloof ik in de grote kracht en betekenis van de oeroude heilige verhalen over bijbelse figuren zoals Mozes voor mensen van vandaag. Tot in details wordt beschreven hoe Mozes leiding gaf aan een schijnbaar onmogelijke onderneming, nl. het vormen van een groep slaven tot een machtig volk. Iedereen kan zich in deze verhalen herkennen en er zijn en haar voordeel mee doen.

Bijbelverhalen zijn vaak managementverhalen, omdat ze gaan over wat mensen ondernemen, organiseren en experimenteren. Ze vertellen wat er lukt, hoe zaken fout gaan, waar men leert, op welke wijze mensen kunnen veranderen. Ondernemen is als een reis maken, op weg gaan. Het is een beweging van een klein begin naar een voorlopig groots eindpunt. Op weg gebeuren allerlei mee- en tegenvallende zaken. Je moet het bijvoorbeeld opnemen tegen een machtige tegenstander. Je wilt een groep gedemotiveerde mensen in beweging krijgen. Je weet hoe belangrijk het is werk en privé te onderscheiden. Je zult eenzaamheid moeten trotseren, medestanders zien te vinden, taken kunnen delegeren. Dit zijn zomaar wat zaken waar je als ondernemer voor staat. En steeds is daarbij de vraag: wat is wijs, wat is nu verstandig? Hoe kun je je ambitie realiseren, zodanig dat jezelf en je medewerkers niet bezwijken onder de druk van cijfers, verwachtingen, regels? Hoe blijf je integer, moreel verantwoord?

Culturele bagage

Al die vragen worden in de Bijbel ook gesteld en vinden daar hun verdieping. Dat boek wordt nu vooral in kerken gelezen en uitgelegd, maar vindt met de jaren steeds minder gehoor. Kerken lopen langzaam maar zeker leeg doordat roestige regels en taaie dogma’s de fascinerende kracht van Bijbelverhalen vaak onherkenbaar maken. Toch is er onlangs ook weer een nieuwe Bijbelvertaling verschenen. Het is, denk ik, een kans om weer eens te lezen hoe actueel het is wat er staat. Al eeuwen heeft dit boek mensen bezield, bevrijdingsbewegingen op gang gebracht en ethisch besef gevormd. Filmmakers, schrijvers, schilders en cabaretiers hebben altijd geput uit de vele motieven en namen die dit boek te bieden heeft. En nog steeds.

En niet alleen voor kunst en cultuur, ook voor hen die leiding geven aan organisaties, commercieel of publiek, kunnen Bijbelverhalen verrassende inzichten brengen. Neem, nogmaals, een figuur als Mozes, die als de bezielde en bezielende veranderdeskundige leiding geeft aan een enorm groot en boeiend transformatieproces. Er wordt beschreven hoe hij regels stelt, rechtvaardigheid met mildheid combineert. Zijn grootsheid, maar ook zijn zwakte in conflicten worden realistisch neergezet. Ervaringen van een onderneming van zo’n drieduizend jaar oud blijken nog steeds van toepassing.

Oorsprong van management

Een voorbeeld: Mozes was een stotteraar. Hij kon moeilijk uit zijn woorden komen en wilde niet alleen en zonder een medestander naar zijn opponent gaan, de Egyptische farao. Mozes gaat onder zeer ongunstige voorwaarden een zwaar onderhandelingsproces in om zijn kleingehouden volksgenoten los te krijgen. De strijd om een order binnen te krijgen of de krachtmeting tussen vakbonden en werkgevers om procenten loonsverbetering zijn er niets bij. Wat hem ondanks zijn handicap zo krachtig en overtuigend maakte, en daarmee een authentieke leidersfiguur, heeft alles te maken met de bijzondere manier waarop hij zichzelf heeft leren kennen en vertrouwen. Dit proces wordt in de Bijbel op symbolische wijze beschreven als een ontmoeting met God. Eén van de opmerkelijke verhalen in deze confrontatie is dat hij zich van zijn handen bewust wordt en er in gaat geloven: hij ziet hoe zijn zieke en vreemde hand wordt genezen en hij vindt de moed om een giftige slang in zijn hand te nemen. Dit verwijst naar de bron van het ware management, afkomstig van het woord ‘manage’. Hier zit het Latijnse ‘manus’, dat hand betekent, en ‘agere’, dat leiden of drijven betekent. Management dus als de kunst van het leiden, aansturen. De grootsheid van Mozes’ leiderschap blijkt dan bijvoorbeeld in zijn regelgeving. De bezielende kern van de wetten blijkt het koesteren van vrijheid te zijn, waardoor het volk van de Israëlieten in staat bleek met kracht zijn vijanden te weerstaan. Ze konden het generaties lang in de woestijn volhouden. En daarna konden ze er een land, een samenleving mee inrichten. De uitstraling van die wetgeving is dat het millennia lang in de vorm van de Tien Geboden het geweten van onze cultuur gevormd heeft.

Metaforen

In plaats van een persoon kan men ook een verhaalmotief als uitgangspunt nemen. Zo wordt er in de Bijbel vaak over de woestijn gesproken als een zeer krachtige metafoor. De woestijn is de plaats waar groepen en individuen op de proef gesteld worden. Je kunt er verdwalen, je reserves kunnen opraken, waandenkbeelden kunnen opkomen, ruzies ontstaan. Als iets een omgeving is waar je op jezelf wordt teruggeworpen, dan is het wel de barre omgeving van de woestijn. Maar tegelijk verhaalt de Bijbel hoe mensen juist hier ook sterker uit tevoorschijn kunnen komen. Door een crisis heen vernieuwen mensen zich, worden ze voorbereid op een nieuwe taak. Een groot deel van de vertellingen over Mozes, de manager, speelt zich af in de woestijn. Maar ook die van profeten, een soort klokkenluiders van het eerste uur, de kritische geesten in Bijbelse tijden, leefden vaak in de woestijn. En de bekende figuur van Jezus vond eveneens zijn bestemming in de woestijn.

Ondernemen is met mensen onderweg zijn om doelen te realiseren. De Bijbel kan daarbij een reisgids zijn. Haar verhalen laten zich lezen als een soort modellen voor veranderingsprocessen. Haar personages kunnen als identificatiefiguren optreden. Uitspraken kunnen diepe inzichten en wijsheden vertolken. Religieuze poëzie biedt mogelijkheden tot creativiteit, tot het scheppen van orde in chaos.

Omgaan met weerstand

In een veranderingsproces heb je bijvoorbeeld te maken met weerstand. In de Bijbelse verhalencyclus, waarin een verzameling slaven een transformatie ondergaat tot een sterk volk, speelt die weerstand ook een grote rol. In vroegere uitgaven van de Bijbel werd gesproken over het ‘murmureren’ van de mensen. Uitdrukking als zich beklagen, mopperen en protesteren vind men in nieuwere edities. Heel herkenbaar voor iedereen die veranderingen in een groep moet doorvoeren. Dan valt er van Mozes, de manager, nog wel veel te leren. Hij heeft heel wat middelen in huis om deze weerstand tegemoet te treden. Heel sterk is bijvoorbeeld het verhaal over het ‘manna’, dat wil zeggen dat voor de Israëlieten in de woestijn er iedere dag een soort brood uit de hemel viel. Het was genoeg om elke dag van te leven, maar aan bederf onderhevig wanneer men een voorraad voor de volgende dag ging aanleggen. Een symbolisch verhaal om de aandacht en de zorg op her hier en nu te richten en niet zozeer te denken aan het goede verleden of te verlangen naar de veelbelovende toekomst.

Deze voorbeelden concentreren zich rond de figuur van Mozes. Maar iets soortgelijks zou van de Bijbelse koning David gezegd kunnen worden. Op zeer indrukwekkende wijze wordt beschreven hoe hij als leider van Israël met de vijanden van zijn volk omgaat en hoe hij daarbij ook de tegenstander in zichzelf ontdekt. Men kan ook zo tegen Jezus aankijken als iemand die voortdurend op een verrassende manier vastgelopen situaties en tegenstellingen tussen mensen tegemoet trad.

Nu Nederland steeds minder een christelijk, kerkelijk land is en voortdurend minder mensen zich aan religieuze instituten gebonden achten, dreigt de Bijbel voor velen uit het zicht te verdwijnen. En dat is enorm jammer, want daarmee blijven wijze inzichten en kansen onbenut. Iedereen draagt namelijk wel direct of indirect de geestelijke en culturele bagage van het christendom met zich mee, gelovig of niet. Soms leiden inzichten en overtuigingen uit heilige boeken tot maatschappelijk ongewenst gedrag, zoals de laatste tijd ook in Nederland duidelijk wordt. Maar meestal kan de hiervoor genoemde bagage een verrijkende en verdiepende bijdrage zijn aan wat mensen ondernemen. En daar liggen vele aanknopingspunten. Bezieling hoeft niet alleen van ver weg, uit verre werelddelen en vreemde culturen te komen. De bronnen van inspiratie liggen heel dichtbij.

Klaas IJkema

IJkema is parttime predikant in de protestantse kerk in Wijk bij Duurstede en heeft een eigen coachings-praktijk Dia~loog (www.dia-loog.nl)