Intensieve Menshouderij 2.0 (deel 1)

20 Jaar geleden in de zomer van 2001 schreef ik hier op deze site voor het eerst over de  Intensieve Menshouderij (IMH). Door het succes op Managementsite vroeg Uitgeverij Scriptum: ‘Wordt het niet eens tijd voor een boek?’ Dat boek verscheen eind 2004 en meer dan 25.000 exemplaren werden ervan verkocht. Het begrip IMH kom je inmiddels regelmatig tegen in het nieuws en vaak wordt me gevraagd: ‘Is het nu erger of juist minder erg dan 20 jaar geleden?’ 

Laten we een drietal situaties die recentelijk het nieuws haalden eens onder de loep te nemen: (1) de Toeslagenaffaire, (2) een interview met cultuurfilosoof Ad Verbrugge in het NRC begin dit jaar waarin hij paralellen trok tussen de lockdowns en de IMH en (3) een bestuurder die een paar weken geleden in het Parool het primair onderwijs een typisch gevalletje van een Intensieve Menshouderij noemde.

Allereerst een aanloop  over typische kenmerken en opvallende ontwikkelingen

Typische kenmerken van een Intensieve Menshouderij

De ondertitel van het artikel in juni 2001 was ’Over het uitmelken van mensen’. Dat eerste artikel startte met de toenmalige CEO (de heer Ewald Kist) van de ING; hij vond dat de 50 miljoen klanten wereldwijd beter uitgemolken moesten worden. Het was een aantal zaken die mij opvielen toentertijd in de intensieve veeteelt (‘de meest efficiënte vermeerderingszeug’) waar ik regelmatig vertoefde: (1) de enorme efficiëntie-drive van boeren en (2) de geweldige bijwerkingen die dat heeft op het dier zelf, de samenleving en de natuur. Een derde thema was dat (3) de werkelijkheid vooral benaderd werd vanuit een spreadsheet (het beeldscherm). Er zijn talloze kant en klaar (vooraf bedachte) schema’s waar een kip, koe en varken aan moet voldoen om efficiënt te zijn. Daar hoef je de werkelijkheid niet voor te kennen. We kennen de kinderen niet die komende maand voor het eerst naar school gaan, maar we weten wel wat ze met Kerstrapport moeten hebben bereikt. Tenslotte een 4^e thema: het heeft een dynamiek die we als individu niet kunnen stuiten. ‘The system’ (The Matrix) gaat totaal met ons aan de haal en er is (lijkt) geen ontsnappen mogelijk. Je voelt je voortdurend onmachtig. Iedereen staat net buiten het echte spel (‘Ik ga er niet over’).

Hoever zijn we 20 jaar verder in de intensieve zeugenhouderij?

Fokzeugen kunnen normaliter zo’n 20 jaar oud worden, maar werden in die tijd na 2,5 jaar al preventief geruimd. Te veel doodgeboren biggen. Een zeug wierp toen iets meer dan 20 biggen per jaar (2001), inmiddels zijn dat er 30 (2021). Dankzij beter management van de zeugenhouders. In Denemarken heb je al boerderijen waar zeugen tussen de 35-38 biggen per jaar werpen. ‘De TN70-zeug is de ultieme moeder die de grootste bijdrage levert aan het vleesvarkensrendement. Voor professionele varkenshouders die de grenzen van productiviteit en rendement willen verleggen’. In termen van de heer Kist ‘Die zeugen worden goed en efficiënt uitgemolken’. 

‘De managementmaatschappij' zit inmiddels overal

In 2018 schreef Marjolein Quené het boek ‘Voorbij de Managementmaatschappij’, een bloemlezing over hoe ernstig het nog steeds is. De dominantie van het managementparadigma, voor mij een ander woord voor de intensieve menshouderij, is er niet minder op geworden en heeft zich steeds verder vertaald van de private sector naar de publieke sector. Marjolein Quené heeft een heerlijk gevoel voor onderkoeld (lees: neutraal, wetenschappelijk) taalgebruik, maar daarom is het allemaal niet minder ernstig. Zij constateert de volgende trits: standaardisatie van de arbeid, IT als controlemiddel, standaardisatie van diensten tot producten, de financialisering binnen organisaties en de manager daarbij als middelpunt waar alles om draait.
Ik beperk me hier tot een voorbeeld in de publieke sector wat zij ‘het management van de samenleving’ noemt: uiteindelijk wordt alles een businessmodel (lees: een vorm van waardecreatie voor geldschieters). Al het andere (menselijke maat, dierlijke maat en kli-maat) is daaraan ondergeschikt. Die organisaties, ook bijvoorbeeld in de jeugdzorg, verrichten transacties op markten. Alles buiten die organisaties en markten is niet relevant (dat levert immers de geldschieters niets op). Nieuwe afzetmarkten met nieuwe diensten zorgen voor meer rendement voor de geldschieter. De overheid wordt gezien als een soort aandeelhouder die rendement wil zien.

"Wat is precies het rendement van het Jostibandorkest? Daar heb je toch geen 140 orkestleden voor nodig? Dat kan ook best met 35 leden."

Voordat je het weet is treinrails een markt. Kraanwater kun je beschouwen als een markt, politie in de vorm van beveiligingsdiensten is een markt, gezondheidszorg kan beschouwd worden als een markt, de data die Facebook verzamelt is een markt voor bijvoorbeeld politieke partijen, organen afstaan kan worden gezien als een markt, goed onderwijs is een markt, gevangenen kun je per 3.000 stuks aanbesteden/veilen, etc. Sinds begin jaren 80 (Reagan Thatcher, Lubbers) zijn ook in NL publieke zaken een ‘markt’ geworden en vielen daarmee onder regime van een ‘Intensieve Menshouderij’. In 2001, toen ik er voor het eerst over schreef, zaten we nog maar op de helft van de afgelopen 40 jaar. In de publieke sector is doelmatigheidsdenken gaan prefereren boven zeggenschap en de bescherming van haar inwoners. De overheid stuurt en de uitvoeringsorganisaties mogen als marktpartijen alleen nog maar roeien, aldus Monique Quené.

"Het algemeen belang is geprivatiseerd. En de overheid stuurt vervolgens op de kosten."

Mijn toevoeging daarbij: meer complexe gevallen/problemen zijn niet rendabel te krijgen en blijven liggen. We zijn al zover dat een gemeente zelfs de controle op de gecontracteerde marktpartijen heeft uitbesteed.

Drie recente casussen

1. Wat ging er ‘mis’ bij de Toeslagen-affaire?

   De Toeslagenaffaire is een exemplarische uitwas. Herman Tjeenk Willink beweert overigens dat het geen uitwas is, maar eerder de regel bij de overheid. 

   Volgens de onderzoekscommissies was de werkwijze van de Belastingdienst onrechtmatig, discriminerend en onbehoorlijk, en was er sprake van institutionele vooringenomenheid en schending van de grondbeginselen van de rechtsstaat. In de periode van 2004 tot 2019 ging het naar schatting om 26.000 ouders en daarmee om 70.000 kinderen. Zij hadden – vaak kleine – fouten gemaakt of waren misleid door gastouderbureaus en moesten daarom de volledige kinderopvangtoeslag terugbetalen. Veel gedupeerde ouders raakten hierdoor in de schulden, die in sommige gevallen opliepen tot tienduizenden en zelfs honderdduizenden euro's(bron Wiki).Uiteindelijk stapte het kabinet Rutte III hierom op: ‘De rechtstaat moet de burgers beschermen tegen de almachtige overheid en dat is hier op een verschrikkelijke manier misgegaan. Het rapport van de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag is snoeihard, maar fair.’ (volgens Mark Rutte zelf op 15 januari 2021 op de website van de Rijksoverheid). In veel landen zien we dat de rechtstaat zijn eigen burgers aanvalt i.p.v. beschermd. De Amerikaanse politie is daar in het dagelijks handelen ook wel eens de weg in kwijt. Als we al een gaaf land zijn is dit daar het kroonjuweel van. Moeten we echt zuinig op zijn. Maar dan dit:

   • Er was vooraf een businesscase van gemaakt: de investering die het opsporen met zich meebracht moest zichzelf gaan terugverdienen door op de toeslagen te korten; 
   • Er waren net - als bij de varkens – voortdurend voortgangsdossiers;
   • De oorspronkelijke lijfspreuk (de missie waarmee je de afzonderlijke casussen interpreteert en voorziet van maatwerk) van de belastingambtenaren werd terzijde geschoven: ‘streng in de zaak, maar gematigd in de uitvoering’;
   • Er wordt een soort lopende band systematiek neergezet, er zijn veel te veel varkens ten opzichte van het aantal boeren, de realiteit wordt derhalve via kengetalen weergegeven. Kloppen die getallen niet met de vooraf bedachte werkelijkheid dan moet er een (pijnlijk) besluit worden genomen;
   • We moeten trouwens reëel zijn: in een neoliberale samenleving mag een overheid niet al te veel geld kosten;
   • Niemand van de slachtoffers wordt letterlijk in de ogen gekeken, dat kost maar tijd. Een uiterst efficiënte organisatie geeft geen enkele medewerker de kans zijn/haar moraliteit (het redelijke en het billijke) daadwerkelijk in stelling te brengen;
   • We zijn in het streven compleet vergeten, ondanks WOII, dat de overheid haar eigen inwoners dient te beschermen. De boer kijkt naar stal en herkent in zijn dieren slechts nog een input-output-model (kijk op varkens.nl als je twijfelt);
   • Ergens moet bij vakmensen een kantelpunt zitten waarbij trots op je werk omslaat in schaamte. Die schaamte is noodzakelijk om de knop bij jezelf te kunnen omzetten en niet langer de bevelen van boven en dus ver weg van de realiteit als uitgangspunt te nemen voor je handelen.

   Als de missie eenmaal zoek is wordt de regel en de moraliteit op één hoop geschoven c.q. is er geen moraliteit meer: de Intensieve Menshouderij ten voeten uit!

   Gelijke behandeling en discriminatieverbod (artikel 1 van de Nederlandse Grondwet):
   Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan. (zie: denederlandsegrondwet.nl)

   We kunnen nog even doorgaan, … in een rechtvaardige samenleving staat de relatie tussen uitvoerend ambtenaar en burger centraal: daar zit de menselijke maat ergens ‘verstopt’: die zit niet in het uitvoeren van de regels, maar in het met verstand toepassen ervan. Het opknippen van systemen gaat hier niet bij helpen, integendeel. Jesse Frederiks (de Correspondent) schreef op 15 januari 2021: ‘Beelden we ons niet te makkelijk allerlei beperkingen in, omdat we bang zijn voor het ongemak?’

2. De staat draaft door met de lockdowns en maakt van NL een Intensieve Menshouderij

   Op 28 februari van dit jaar stond de cultuurfilosoof Ad Verbrugge in het NRC met een interview met bovenstaande strekking. Ik beschouw Ad als een geestverwant. In 2005 kwamen we samen terecht in het boek ‘Beroepszeer’ van Thijs Jansen c.s. Ad Verbrugge vanuit zijn functie bij Beter Onderwijs Nederland. Hij waarschuwde in februari van dit jaar voor de komst van een „intensieve menshouderij”, waarbij de bevolking afhankelijk wordt van dwingende maatregelen, permanente testprocedures en cycli van steeds nieuwe vaccinaties. Hij was toen vooral van mening dat niet de hele bevolking hoefde te lijden onder de maatregelen, maar alleen die groepen die extra risico’s zouden lopen op besmetting (kwetsbare ouderen en mensen met overgewicht c.q. welvaartsziekten). Marcel Levi vond het maar niets: ‘Bejaarden in een reservaat stoppen, zodat wij naar festivals kunnen en lekker blijven shoppen?' Verbrugge: ‘De babyboomers bepaalden in de jaren 60 het maatschappelijk gemoed en nu weer, maar dan uit angst dat ze iets overkomt’. Onze constitutionele rechten worden ondertussen zonder veel protest of besef van verlies prijsgegeven.

   Het wordt pas echt serieus als Ad Verbrugge een link legt tussen het Chinese totalitaire systeem en ons kapitalisme. Een kabinet dat probeert haar plannen door te drukken met behulp van specialisten (RIVM) of desnoods via de rechter. Langzamerhand wordt de overheid op die manier een bezettingsmacht. Vaccineren zouden we ook beter alleen kunnen doen bij risicogroepen en uiteraard vrijwillig.
   Ik begrijp wel dat Verbrugge het begrip IMH hanteert, maar de context is toch wel een geheel andere. Varkens worden opgesloten om ze goedkoper en sneller ‘slachtrijp’ te krijgen. Waarbij op de keper alleen op de kosten wordt gelet. Als er ergens nauwelijks op wordt gelet zijn het hier de kosten wel. Er wordt gevraagd in ons eigen belang thuis te blijven uit veiligheidsoverwegingen (voor jezelf en voor anderen), bij voorkeur via een intelligente lockdown. Jullie kunnen hier je eigen fantasie op los laten. Overigens zegt ook filosoof René ten Bos vergelijkbare dingen als Ad Verbrugge.

3. ‘Het onderwijs lijkt soms een intensieve menshouderij’ 

   Een uitspraak van scheidend onderwijsbestuurder Joke Middelkamp in het Parool van zaterdag 17 juli 2021. Ik beperk me eerst maar even tot een aantal quotes uit het artikel:

   • In al die jaren (red. 40 jaar) zag ik het onderwijs langzaam afglijden;
   • Het vak is uitgewoond. Het is niet meer van de leerkracht. De educatieve uitgevers dicteren hoe lesgegeven moet worden. Heb je wel eens een handleiding gelezen in het onderwijs?; 
   • Hoogopgeleide mensen wordt gedicteerd wat ze in de klas moeten doen;
   • Wanneer doe je het goed in het onderwijs? Als je leerlingen op het hoogst mogelijke Cito-niveau hebt afgeleverd. Ik vind dat nogal mager. Leerkrachten worden daar onzeker van. En ze hebben altijd haast;
   • Vanaf het begin van mijn loopbaan heb ik al aangeschopt tegen het feit dat wij onze manier van lesgeven hebben weggegeven aan uitgevers;
   • Vlak voor corona uitbrak schokte Middelbeek het land. Onder haar leiding sloten de zestien scholen van Stichting Westelijke Tuinsteden een week lang hun deuren om leraren de tijd te geven om eens goed na te denken hoe het verder moest;
   • Ik dacht: we hebben een lerarentekort en de mensen hier worden met lege handen naar huis gestuurd. We zitten te praten over hoe leuk het onderwijs is, maar het onderwijs is op dit moment helemaal niet leuk. Het lerarentekort hakt er echt in;
   • De situatie was dramatisch. We zaten bijna in een collectieve burn-out. Wat moet je dan zeggen? Vrijdag toch maar even een studiedagje om gezellig met zijn allen na te denken over innovatie? Dat wordt drie keer niks. Het was geen provocatie, maar de inspectie stond wel op de stoep om het uit mijn hoofd te praten; 
   • Het is een proces. We hebben het de Week van de Onderwijskwaliteit genoemd. De eerste twee dagen heb ik allerlei emoties langs zien komen. Je wilt niet weten hoeveel jankpartijen er zijn geweest. Op woensdag veranderde er iets. Er kwam ruimte in de hoofden om na te denken over wat we zouden kunnen doen. Er zijn prachtige plannen gemaakt;
   • De meeste leerkrachten wonen niet in deze wijk (red. Nieuw-West, Amsterdam). Als een soort witte kolonisten vertrekken wij ’s avonds weer naar onze eigen omgeving en zeggen we tegen de kinderen: tot morgen. Daarom vind ik het zo belangrijk dat we contact leggen met professionals en bewoners in de buurt;
   • Leren en ontwikkelen moet je zien als een geheel, waarbij jeugdzorg, welzijn, wijkprofessionals en de school samenwerken op basis van gelijkwaardigheid.

   Eigenlijk is iedere zin raak in dit artikel! Ik zou nog wel even door kunnen gaan. Kinderen worden als biggen behandelt, zitten in klassen gesorteerd op leeftijd, krijgen standaardvoer (van het mengvoerderbedrijf: de uitgever), een boer die zijn vak is afgepakt en die uiteraard probeert wel de norm te halen. Dat leidt, dat weten we ook van de intensieve veehouderij, tot enorm veel stress in de stallen. Middelkoop’s escape is briljant: ze zegt het woord niet, maar ze is een ‘scharrelschool’ geworden in verbinding met de directe omgeving.

Waardigheid of Efficiëntie?
Werkgemeenschap of Businessmodel

Na 1850, het begin van de Industriële Revolutie, waren er bijna 1,3 miljard mensen op de Aarde, in 1950 waren dat er 2,5 miljard en in het jaar 2050 wordt verwacht dat er bijna 9 miljard zijn. Over minder dan 30 jaar dus. Ik durf deze stelling wel aan: als efficiëntie (zie de zeugen) het belangrijkste thema is wat we rondpompen op onze Business Schools dan is de waardigheid van mens, dier en natuur daar niet bij gebaat! Fred Taylor zei het al in 1911: ‘Systems first’. Rutger Bregman zegt echter: ‘de meeste mensen deugen’ en – mijn toevoeging - 'die dan weer onderbrengen in lokale werkgemeenschappen i.p.v. in businessmodellen'. Dat zou een suggestie kunnen zijn. Daar ligt ergens de escape aan de horizon: de extensieve menshouderij. Ik kom daar in deel II op terug.

Echter, er speelt nog iets anders. Mijn eerste twee boeken gingen over de Chaostheorie: op termijn worden bijzaken hoofdzaken en de hoofdzaken van nu worden op termijn de nieuwe bijzaken. In de tussentijd, faseovergang, heb je Chaos. Je kunt immers niet eeuwig met hetzelfde doorgaan! De bijwerkingen worden inmiddels dusdanig heftig dat die eerst moeten worden aangepakt. Dat noem ik Intensieve Menshouderij 2.0.

De omgeving (het klimaat) wordt inmiddels ook uitgemolken!

Het zou kunnen dat de Aarde, van het pre-industriële tijdperk tot eind deze eeuw,  5 graden opwarmt door activiteiten van de mens als manager. Het collectief beperken van broeikasgassen is meer dan hard nodig, ….    Stop de intensieve veeteelt en de daarmee samenhangende ontbossing: Stap 1.
Concreter wordt het even niet: stop met datgene waar het mee begon. Efficiëntie-streven lijdt wel naar geldelijke winst en milieuproblemen, maar leidt niet tot waardigheid van mensen. En er is hoop: de economische spelregels waar we last van hebben zijn geen natuurverschijnsel en laten we eerlijk zijn: zoals het nu gaat hebben we het ook niet bedoeld (naar Jesse Frederiks). Echter: Neoliberalisme is inmiddels niet meer een bewuste keuze om ons kapitalisme vorm te geven: het is verworden tot een mind set (zoals het communisme dat ook ooit was). We moeten eerst weer gevoeliger worden voor de bijwerkingen die we voortdurend veroorzaken met onze eindeloze behoefte aan managen.

NB: Intensieve Menshouderij 2.0 (deel II) gaat over ‘De toekomst met Werkgemeenschappen’ (als voorbeeld de scharrelschool hierboven van Joke Middelkoop. Misschien moeten we dat wel met een wet afdwingen: ‘De Omgevingswet 2022’. ;)