De afgelopen drie weken werd drie keer in De Volkskrant en één keer in het NRC het begrip Intensieve Menshouderij aangehaald. Een revival! Het boek ‘Intensieve Menshouderij’ verscheen in december 2004; een werkbaar alternatief is samen met Mathieu Weggeman uitgeschreven in de Rijnland-trilogie (50.000 stuks van verkocht). Efficiëntie leidt niet per definitie tot waardigheid, eerder tot het tegendeel. Organiseren is sowieso niet waardevrij! 

We lopen regelmatig – op uitnodiging – organisaties binnen en krijgen dan vaak al snel te horen: ‘We noemen het hier geen Rijnlands hoor. Leuk die boekjes, maar we spreken bij ons liever over Nieuw Organiseren’. ‘Waarom?’ ‘Dat klinkt wat waardevrijer’. We knikken begrijpend. Is commercieel ook veel handiger, … wie wil nou een klant bij het eerste gesprek gelijk tegen de borst stoten?

Organiseren is niet waardevrij. Hoe werkt dat?

Het begrip ‘Intensieve Menshouderij’ wordt juist – en terecht – gebruikt wanneer de waardigheid van mensen wordt aangetast. Ik durf de stelling wel aan dat efficiëntie-denken bepaalt niet waardevrij is. Dat gaf Frank Kalshoven in zijn column in de Volkskrant denkend aan het uitbestede callcenter van Wehkamp ook aan en Merijn de Waal over het verdienmodel achter Amerikaanse geprivatiseerde gevangenissen in het NRC eveneens. Beiden in de kranten van het weekend van 22-23 februari. Columnist Frank Kalshoven vroeg zich daarbij ook af: waar is de eerzaamheid (fatsoen) gebleven? Het komt niet alleen bij Wehkamp voor of in Amerikaanse gevangenissen.

Kalshoven geeft er nog wat voor voorbeelden bij: ‘boeren die met een valse som de stikstofschuld van zich af proberen te schuiven. Een Nederlandse premier die in Brussel doet alsof het een schande is dat Nederland zijn iets verhoogde contributie aan Europa moet betalen. Een Kamer die gilt als een varken om een keurig handelsverdrag. Een staatssecretaris die een provincie (Zeeland) maandenlang voor het lapje houdt over de komst van een kazerne. Restauranthouders die vijftienjarigen ’s avonds op een elektrische fiets maaltijden laten bezorgen’.

Zie het verdienmodel

Er vallen een paar dingen op: dat wat er (1) gebeurt, (2) hoe afdelingen Communicatie er vervolgens mee omgaan als de organisatie wordt ‘betrapt’ en (3) hoe slim dit alles zit verpakt in een verdienmodel. Hoe werkt het? Men kijkt naar Human Resources, onder het mom van efficiëntie, als een ding (we noemen dat ook wel ‘verdingen‘) en dat de afdeling Communicatie ‘braaftaal‘ (Joep Schrijvers) hanteert om datgene wat er is gebeurd af te zwakken. Vaak zit er ook een commerciële invalshoek bij. Bij het Wehkamp callcenter vallen een paar dingen samen: klanten mogen geen advies krijgen, maar worden ‘voorgelicht’. Ze kunnen bijvoorbeeld hun aflossing niet betalen, maar krijgen niet het advies vooral niet nog meer te lenen. Ze worden voorgelicht wat ‘bij te pinnen’ (ook braaftaal) zodat aflossen gepaard gaat met toenemende schulden (rente blijkt 14%). Wehkamp helpt je ook nog eens van de wal in de sloot. En de afdeling Communicatie beklaagt zich er vervolgens over dat er een eenzijdig beeld van het bedrijf wordt geschetst. Nee, organiseren is waardevrij, dat begrijpt u.

Waardevrije terminologie? Kom nou!

Ik kom nog even terug op dat ‘verdingen’. Daar draagt vooral het discours – het taalgebruik binnen organisaties – ernstig aan bij. Als voorbeeld het kuiken de Ross 308: “De Ross 308 staat wereldwijd bekend om z’n constante prestaties als vleeskuiken. Zowel integraties als zelfstandige boeren waarderen de groeikracht, voedselefficiency en de robuuste prestaties van de Ross 308.” Naar het diertje wordt gekeken als een input-output model zonder dat maar iemand zich afvraagt wat betekent dat voor dier zelf? Het dier is juridisch gezien dan ook ‘een zaak’. Zoals slaven dat ook waren tot 1828. Het dier is teruggebracht tot een ding, waar je van hartenlust het waardevrije bedrijfskundig-discours op los kunt laten: wat zou voedselefficiency precies zijn in het geval van de 308? Wat is groeikracht en wat wordt bedoeld met robuuste prestaties? Je hebt nog een ander model: de Cobb 500. ’s Werelds meest efficiënte vleeskuiken heeft de laagste voedselconversie, de beste groeisnelheid en doet het uitstekend op minder kostbaar voedsel. Eigenschappen die de Cobb 500 het concurrentievoordeel geven van de laagste kosten per kilogram geproduceerd lichaamsgewicht. Dit gaat niet over een dier, maar over een ding.

Op exact dezelfde manier keek Taylor (1911) naar mensen en Teleperformance (what’s in a name) – het ingehuurde bedrijf door Wehkamp – werkt niet anders dan de logica die Taylor opschreef in zijn boek ‘The Principles of Scientific Management’. Dat boek was ook volkomen vrij van waarden, in die zin dat er niet eens over wordt gesproken. Als het efficiënt is en doelmatig hoeven we ons verder niets meer af te vragen.

Waar is de redelijkheid en de proportionaliteit?

Begin februari stond in de kranten het verhaal over Uitvoeringsorganisaties (‘jullie van de executie’) die zich niet bezighouden met de menselijke maat. Hoe werkt dat? Dat valt niet mee. Wat denk je dan als ambtenaar? ‘U kunt het niet met mij eens zijn, maar ik heb als ambtenaar zelfs niets anders te vinden dan lege briefjes. Don’t shoot the messenger’. Maar in ons rechtssysteem gaat het niet alleen om executiekracht, maar ook om het toepassen van de regels naar redelijkheid, billijkheid en proportionaliteit. Als mensen (Human Beings, niet te verwarren met Human Resources) moeten we toch ook voorbij het algoritme kunnen komen?

Deze vorm van zorgvuldigheid vraagt zonder twijfel vakmanschap en lef. Mensen in uitvoeringsorganisaties werken letterlijk op de rand van de leef – en systeemwereld en zijn in die zin ‘tussenwerkers’. Op die plaats, de plek der moeite (naar André Wierdsma), kun je niet zonder vakmanschap, verbinding en vertrouwen en een doorleefde missie. Lean, Mean en Agile horen daar niet bij, … hoe waardevrij ze ook klinken.

Hoe verder?

Het zou mooi zijn als managementachtige opleidingen – economie, bedrijfskunde, bestuurskunde – meer aandacht zouden besteden aan de onderliggende waarden van de door hen aangereikte modellen. Managers hebben vaak geen inhoudelijke vak als achtergrond, maar zouden dat op deze manier prima kunnen compenseren.

Blijven wij ondertussen lekker waardevrij ‘Nieuw Organiseren’ propaganderen. En samen met jullie voorkomen we dan dat er een parlementair onderzoek komt. Een onderzoek dat antwoord moet geven op de vraag waar goede bedoelingen alsmaar ontsporen, waardoor de ‘menselijke maat’ uit het zicht is verdwenen. En dat de Raad van State in zijn advies over de begroting 2025 zal kunnen concluderen: het is terug! De menselijk maat. … EN er is hoop, laatst kwamen we bij een organisatie waarbij het MT ons vroeg gewoon het woord Rijnlands weer te gebruiken. We vroegen ons af hoe zo? ‘Nieuw Organiseren’ is hier inmiddels een beladen woord.