Weerstand versus tegenspraak

Thema’s in de managementliteratuur maken soms bizarre wendingen. Is er net een hele ‘beroepsgroep’ opgetuigd die het topic verandermanagement koestert vanuit een psychologisch perspectief gericht op het beteugelen van weerstand, wijst deze zelfde groep nu op het belang van tegenspraak om organisatie-misstanden tegen te gaan. Een merkwaardige wisseling van inzicht omdat de begrippen weerstand en tegenspraak ongeveer dezelfde betekenis hebben.

Verandermanagement kent veel verschillende perspectieven en benaderingen. Vooral de psychologische – op gedrag van mensen gerichte – stroming waarvan o.a. Ben Tiggelaar en Arend Ardon bekendere vertegenwoordigers zijn, mag zich anno 2014 verheugen op veel belangstelling. Deze stroming is vooral groot geworden door zich te richten op thema’s als weerstand tegen verandering en andersoortige menselijke blokkades en hoe hiermee is om te gaan. Sabotage ligt in het verlengde van weerstand. Grote verschil is dat bij sabotage mensen bewust een organisatie schade willen toebrengen. Deze vorm van organisatieterrorisme laten we in dit artikel buiten beschouwing.

Er is voldoende (wetenschappelijk) bewijs dat weerstand in absolute zin niet bestaat. Als mensen niet achter een verandering staan kan dat vele redenen hebben. Het kan best zijn dat het veranderplan van het management helemaal niet zo’n goed plan is. De psychologische stroming is hier onvoldoende managementkritisch. Hun beperkte of eenzijdige op menselijk gedrag gerichte analyses leiden tot verkeerde of beperkte veranderslimheid. Het op deze wijze populariseren van het thema weerstand als obstakel voor organisatieverandering is een kwalijke zaak.

De psychologische stroming heeft weerstand de afgelopen decennia gepositioneerd als op te lossen probleem voor stroef lopende verandertrajecten. “Mensen zitten niet te wachten op nieuwe dingen die ze niet zelf hebben bedacht” is een vaak genoemd argument. Des te verbijsterender is het nu dat het thema tegenspraak wordt gezien als succesfactor en oplossing voor ontstane misstanden in organisaties terwijl de begrippen weerstand en tegenspraak min of meer verwant zijn:(1)
- Weerstand: keer dat je je verzet tegen iets of iemand;
- Tegenspraak: woorden die je gebruikt om aan te geven dat je het ergens niet mee eens bent.

Wat kan een reden zijn dat de psychologische stroming zijn inzichten over weerstand (of tegenspraak) zo heeft bijgesteld? Wie het weet mag het zeggen.

Of je tegenspraak dan moet organiseren zoals Gerrit Zalm dat beschrijft in MT (2) is maar de vraag. Is tegenspraak nog effectief als ‘tegensprekers’ meeverhuizen met een manager of directeur als deze van organisatie wisselt. Wordt tegenspraak dan niet te gekunsteld? Het risico bestaat dat natuurlijke tegenspraak ontaardt in schijntegenspraak. Hoewel ook weer benadrukt vanuit een psychologisch perspectief – managers zijn bang voor tegenspraak vanwege schaamte – beschrijft Aart Broek (3) hoe tegenspraak is te organiseren met hulp van methoden zoals premortem en provoceren. Aart Broek wijst op de moeilijkheid van toepassen van de methoden maar de volgende passage over Cockpit Resource Management in een vliegtuig is veelzeggend:

”Een kwestie van tegenspraak leren geven en leren nemen. De kapitein diende niet langer de ‘dictator’ van het vliegtuig te zijn. De bemanning werd geacht samen te werken en voortdurend onderling te communiceren over het professionele handelen op voet van gelijkwaardigheid.”

Dit sprekende voorbeeld van effectieve tegenspraak heeft geleid tot een flinke daling van het aantal dodelijke vliegtuigongelukken.

Samenwerking en gelijkwaardigheid vormen dus twee essentiële basisingrediënten voor effectieve (natuurlijke) tegenspraak. Tegenspraak is een wezenlijk onderdeel van samenwerking. Maar wat als we nu de term tegenspraak vervangen door inspraak? Inspraak betekent dat je je mening mag geven. Welke (psychologisch getinte) discussie zou dit dan weer opwerpen?

(1) http://www.woorden.org/
(2) http://www.mt.nl/571/86849/tegenspraak/abn-amro-ceo-gerrit-zalm-hoe-hoger-hoe-dommer.html
(3) http://klasse-oplossingen.nl/webcontent/uploads/2014/02/Aart-G.-Broek-2.4.-Tegenspraak-GBT-14-1.pdf