Het IPCC-rapport van 9 augustus 2021 wond er geen doekjes om: de invloed van de mens op het klimaat is wetenschappelijk vastgesteld. Door ons handelen warmt de aarde op, stijgt de zeespiegel en daalt onder meer de biodiversiteit. Dat gaat grote gevolgen krijgen voor onze leefomstandigheden.
Uit onderzoek van de NOS (november 2021) blijkt dat circa 70% van de Nederlanders zich zorgen maakt over de gevolgen van klimaatverandering. Voor duurzaam geproduceerde producten willen consumenten in veel gevallen dan ook meer betalen. Volgens onderzoek van Capterra (november 2021) betreft het ongeveer 10% extra ten opzichte van een ‘regulier’ product.
Duurzaamheid heeft overigens niet alleen te maken met ecologie.
Ook het sociale aspect speelt een grote rol en ook op dat vlak zijn er - ook in Nederland - veel problemen, zoals toenemende intolerantie, (stille) armoede, wantrouwen richting politiek en instituties en bijvoorbeeld het ontbreken van een sociaal vangnet voor bepaalde groepen in de samenleving. Wat daarbij opvalt is, dat er een maatschappelijke tweedeling ontstaat en dat de kansen op opwaartse mobiliteit lijken af te nemen. Nederlanders maken zich daar ernstig zorgen over. Uit onderzoek van het SCP (december 2021) blijkt dat 65% van de Nederlanders vindt dat het de verkeerde kant opgaat met onze samenleving.
Nederlanders willen dus ‘duurzaamheid’. Het is daarom goed dat vertegenwoordigers uit verschillende wetenschappelijke disciplines met ideeën komen om de samenleving te verduurzamen. Ook vanuit de economische wetenschap worden voorstellen geopperd. Hoogleraar Economie en RABObankboegbeeld Baarsma stelde bijvoorbeeld recent voor om mensen een persoonlijk budget te geven voor ‘CO2’-uitstoot om ervoor te zorgen dat de totale uitstoot van schadelijke stoffen lager wordt, zodat de mondiaal afgesproken klimaatdoelen binnen bereik komen. Haar voorstel werd door velen hard afgeschoten. Waarom is dat en wat kunnen we ervan leren?
Het plan van Baarsma
Eerst het plan van Baarsma. Aan de hand van een voorbeeld licht ik het toe. Vliegen zorgt voor veel uitstoot van schadelijke stoffen en daarom moeten we het niet te vaak en te ver doen. Stel, we geven voor 2023 iedereen, van jong tot oud, van arm tot rijk, het recht dat jaar 1.000 km te vliegen. Je kunt dus best een keer op en neer naar Londen, maar voor Barcelona kom je al tekort en naar Bali lukt al helemaal niet. Toch is er wel een manier om aan rechten te komen om extra kilometers te vliegen, namelijk door die te kopen van mensen die niet vliegen. Gaat een gezin van vier immers liever op vakantie naar Texel, dan houden ze rechten op 4 duizend vliegkilometers over en die zijn geld waard. Die rechten zouden op een beurs verhandeld kunnen worden en zoiets is vrij eenvoudig te organiseren. Een dergelijke aanpak heeft enkele prachtige uitkomsten. Ten eerste, mensen kunnen hun inkomen aanvullen door niet te vliegen. Sommigen doen dat al nooit, bijvoorbeeld omdat ze het geld ervoor niet hebben, maar ze hebben op dit moment wel last van de milieuvervuiling door de luchtvaart. Het systeem leidt dus tot inkomensoverdrachten van (waarschijnlijk) rijkere mensen naar armere mensen – en die laatste groep wordt hard geraakt door de huidige crises. Er is dus sprake van sociale waardecreatie. Ook geeft het plan van Baarsma handvatten om de uitstoot van schadelijke stoffen beter te beheersen en zelfs te beperken. Dat kan bijvoorbeeld door het vliegbudget per persoon jaarlijks te verlagen: het eerste jaar duizend km per jaar en elk jaar daarna 10% minder bijvoorbeeld. Kortom, er wordt ook ecologische waarde gecreëerd.
De reacties op het idee zijn niet mals. ‘Een wereldvreemd en gevaarlijk plan’, noemt de SP het. Baudet (FvD) retweet: ‘vernederend en denigrerend’. Tim Hofman (BNNVara) heeft het over een ‘klassenmaatschappij ideetje’ en Wierd Duk (Telegraaf) spreekt cynisch over ‘paupers die hun rechten moeten verkopen om rijken lekker te kunnen laten leven’. Als econoom verwondert mij die zware kritiek: zo gek is het idee toch niet?
Wat ging er fout?
Zover ik het kan achterhalen, zijn er twee redenen waarom het plan al bij voorbaat afgeschoten lijkt en beide hebben te maken met het begrip rationaliteit. Rationaliteit wil zeggen dat er gehandeld wordt vanuit de rede, logica en feiten. Geen emotionele toestanden, maar kijken welke oplossing het meeste oplevert. Maar met dat begrip is iets bijzonders aan de hand. Veel mensen overzien niet alle feiten en gevolgen en het lukt ze niet logisch te redeneren. We noemen dat bounded rationality.
Niet alle kritiek valide
Daarvan lijkt hier sprake. De vele ingezonden brieven, post op LinkedIn en diverse opiniesites wekten bij mij de indruk dat lang niet alle kritiek valide was. Zo stelden sommigen dat het systeem niets oplevert of zelfs tot meer vliegbewegingen leidt. Mensen die nu niet vliegen, krijgen immers rechten die ze gaan verkopen en de koper gaat daarmee juist wél vliegen. Letterlijk en figuurlijk ben je dan nog verder van huis, redeneren zij. Maar dat is natuurlijk niet zo, want de totale hoeveelheid rechten (binnen Nederland, de EU of wie er ook meedoen) zijn vooraf vastgesteld en dat aantal kan niet overschreden worden. En het instrument geeft beleidsmakers de mogelijkheid om bijvoorbeeld jaarlijks het aantal vliegkilometers te verlagen. De vliegtuigsector zal daar niet blij mee zijn, maar dat is juist een impuls voor hen om ‘schoner’ te gaan vliegen, zodat de jaarlijkse daling meevalt of zelfs wordt teruggeschroefd. Het lijkt erop dat criticasters van het voorstel dat niet inzien.
De belangrijkste reden
Een andere reden voor veel kritiek op het plan is wellicht belangrijker. Het idee van Baarsma is gebaseerd op inzichten van de klassieke school binnen de economische wetenschap. In die school wordt uitgegaan van de homo economicus, de mens die op een rationele manier streeft naar zoveel mogelijk nut van zijn inspanningen en geld. Het probleem is: die mens bestaat niet. Met een eenvoudig voorbeeld is dat te illustreren. Stel dat jij plotseling van een notaris te horen krijgt dat een tante waar je al lang geen contact meer mee hebt, is overleden. Ze laat tienduizend euro na en ze stelt jou aan als executeur-testamentair. In het testament staat maar één relevante bepaling. Jij moet de erfenis delen met een verre neef waar jij en jouw tante geen contact mee onderhielden en als een van jullie je deel weigert, dan gaat de hele erfenis naar een Goed Doel. Hoe de verdeling tussen jou en jouw neef eruit ziet, mag jij bepalen. Samen moeten jullie bij de notaris in jouw woonplaats een handtekening zetten dat de verdeling akkoord is. Ben jij rationeel denkend, dan geef je jezelf verreweg het grootste deel van de erfenis: jij bijvoorbeeld € 9.950 en jouw neef € 50. Dan worden zijn reiskosten gedekt en houdt hij er nog iets aan over ook, redeneer je. Weinig? Realiseer je dat jullie beiden meer hebben dan je eerder verwachtte, dus beiden worden jullie beter door deze verdeling. Toch is het zeer waarschijnlijk dat de neef de erfenis weigert. De reden hiervoor ligt in de hersenen, weten we dankzij neurologisch onderzoek dat ten grondslag ligt aan een nieuwe economische school: neuroeconomics. Bij het nemen van dergelijke beslissingen zagen onderzoekers via MRI-scans een grotere activiteit in hersengebieden die met walging worden geassocieerd. Mensen blijken voordelen op te willen geven als zij zich onrechtvaardig behandeld voelen.
Het bovenstaande laat onverlet, dat we wel beleid moeten voeren om een duurzame maatschappij te krijgen en daarvoor moeten allerlei technieken en instrumenten worden ingezet, ook economische. Hoe dan wel?
Wat leren we van de casus Baarsma?
- Sowieso moeten beleidsmakers zich beter trainen in het helder uitleggen van de gemaakte keuzes, zodat veel onrust en misverstand wordt voorkomen. Dat verkleint het probleem van bounded rationality. En voor veel organisaties is die aanpak al voldoende, want de besluitvorming heeft daar voornamelijk een rationeel karakter.
- Voor individuele burgers moet er beter nagedacht worden over de wijze waarop instrumenten voor burgers worden ingezet om de kans op acceptatie te vergroten. In dat kader is het Harvardonderzoek van Dechezlpêrtre en anderen (2022) zeer relevant. Uit hun onderzoek blijkt dat bepaald gedrag voor iedereen verbieden beter werkt dan dit gedrag te beprijzen, want dat leidt ertoe dat rijken alleen maar hun portemonnee hoeven te trekken om hun maatschappelijk bezien ongewenste gedrag af te kopen. Zo’n economische aflaat roept weerstand op.
- Ook blijkt dat subsidiëren van gewenst gedrag beter werkt dan het duurder maken van ongewenst gedrag. Eigenlijk is dat nauwelijks nieuws gezien het succes van zonnepanelen en elektrische auto’s van leaserijders. Die zaken worden gesubsidieerd. Vergelijk dat eens met de hoge benzineprijzen. Ondanks het beprijzen van de klimaatschade door hogere belastingen voor brandstof staan we meer in de file dan ooit.
Theo van Houten is hoofddocent, onderzoeker en auteur van diverse boeken op het gebied van duurzame bedrijfsvoering en projectmanagement. Hij werkt voor de Academie Financieel Economisch Management van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.
Bronnen:
https://www.capterra.nl/blog/2312/onderzoek-duurzaamheid-consumenten
https://scholar.harvard.edu/files/stantcheva/files/international_attitudes_climate_change.pdf
Gerelateerde artikelen
Afdwingen duurzaamheid, een nieuwe fase
Theo van Houten
Waarom duurzaam leiderschap het nieuwe normaal moet worden.
Marjan Haselhoff
Facilitair management verduurzamen: zó doe je het!
Kos Fourkiotis
Verduurzamen in de praktijk
Theo van Houten
Kom met uw praktijkervaringen op het terrein van managen en organiseren
Deel uw kennis, schrijf 3 columns of artikelen en ontvang een gratis pro-abonnement (twv €200)
Word een pro!
SCHRIJF MEE >>