Spiritualiteit in organisaties

Een gerenommeerde consultant gaf mij lang geleden de volgende raad: ‘Praat in je advieswerk nooit over religie, politiek of sport, daar komt alleen maar narigheid van. Je zult zien, cliënten zijn van een ander geloof, stemmen op een andere partij of steunen een andere club. Voor je het weet heb je ruzie en zijn de rapen gaar. En begin al helemaal niet over spiritualiteit! Praat over het werk wat gedaan moet worden’.
Dat was twintig jaar geleden een gouden advies!

De tijden zijn duidelijk veranderd. Een korte blik op de opleidingsprogramma’s van trainingsbu­reaus laat inmiddels zien dat spiritualiteit ‘hot’ is en zich in allerlei vor­men in organisaties kan manifesteren. Van retraites in boeddhistische kloosters tot leiderschapstrajecten onder leiding van Wizards, het cursusaan­bod met een spirituele component is groot. De een noemt het essentieel voor de persoonlijke ontwikkeling, de ander vindt het zwe­verige humbug en ziet er niets in. Een tussenweg lijkt niet mogelijk.

Veel managementauteurs lopen met grote boog om het onderwerp heen. Ook zij kennen het advies waarmee dit artikel begon. Collega Bert Overbeek stelt op zijn blog Jonge Bazen zelfs dat managers bang zijn gezichtsverlies te lijden als ze uitkomen voor hun spiritualiteit. Daardoor blijft spiritualiteit onderdeel van wat de onderstroom wordt genoemd, onzichtbare maar bepalende invloeden die effect hebben op de besluitvorming in organisaties.

Zen-meditaties

In mijn boek De managementmonologen heb ik een hoofdstuk aan die opkomst van spiritualiteit in organisaties gewijd. Juist omdat het zo’n moeilijk te bespreken onderwerp is en juist ook omdat er eigenlijk nog zo weinig artikelen over zijn geschreven. Je bent voor of tegen en daarmee lijkt de kous af. Daarnaast is in mijn ogen sprake van een al langer ingezette trend, niet anders dan in het geval van agile of engagement. Ik bespreek het onderwerp met een zekere afstand en in de wetenschap dat de gemoederen snel heetgebakerd kunnen worden. Spiritualiteit zit velen tenslotte ‘hoog’, ten positieve en ten negatieve. Ik probeer hier vooral te constateren en te duiden.

Dat spiritualiteit een rol speelt in het dagelijks functioneren van managers en medewerkers en van invloed is op de besluitvorming, lijkt echter zeker. Er zijn talloze voorbeelden die de pers halen terwijl vele practicanten en gebruikers voorzichtig zijn met het uiten van hun spirituele activiteiten. Het is een tipje van de ijsberg, ik ken veel mensen die zich vroeg of laat aangetrokken voelen tot spirituele cursussen of andere uitingen.

De vraag vanuit management- en organisatorisch perspectief is nu voor mij: leiden dergelijke spirituele cursussen en bijeenkomsten tot betere managers, tot betere resultaten? Functioneren organisaties beter door zen-meditaties of zweethut-ceremonies? Of zijn dergelijke cursussen en bijeenkomsten gewoon niet meer dan een leuke onderbreking van de dagelijkse sleur, is het niet meer dan ‘enter-trainment’?

Oorsprong

Waar komt de behoefte aan spiritualiteit vandaan? Ik noem twee redenen. De eerste is de deconfessionalisering die sinds de jaren zestig onstuitbaar heeft doorgezet. Het leven tot in de jaren vijftig werd voor een belangrijk deel werd vormgegeven door religie en kerk. Deze zogenaamde verzuiling was van geboorte tot sterfte overal merkbaar en zichtbaar, van onderwijs tot zorginstelling en van sportclub tot woonplaats. Onze behoefte aan spiritualiteit werd ingevuld door het kerkgenootschap waar men al dan niet actief lid van was. Pastoor, dominee of rabbi waren de levenscoaches, de zingeving was helder: geloof, gezin, werk. De biechtvader is echter nu vervangen door een ‘coach’. De invloed van kerk en religie zijn sindsdien sterk verminderd, onze behoefte aan spiritualiteit blijkbaar niet. De tweede reden is de grotere behoefte aan zingeving op het werk. In het verleden voldeed het werkzame leven om de familie te kunnen onderhouden en te kunnen voorzien in steeds groter wordende materiële behoeften. Nu velen hierin voorzien zijn, is er meer tijd en behoefte aan spiritualiteit en zingeving, ook en vooral op het werk.

Avatar-wizards

De zoektocht naar spiritualiteit kent vele stromingen en uitingen, en wat wel of niet onder het begrip valt, is lastig vast te stellen. Horen Rozenkruisers, Avatar-wizards, Landmarkbijeenkomsten, vrijmetselaars, mindfulness-coaches, paardenfluisteraars, enneagram-adviseurs, horoscooptrekkers, zingevingsretraites et cetera hier nu wel of niet toe? Ik neem het begrip zo ruim mogelijk, juist ook omdat vaak sprake is van verhuld taalgebruik. Bij veel spirituele methoden, technieken en bijeenkomsten is sprake van een afgeleide semi-religieuze component (riten/ceremonies/meesters/priesters etc.) maar worden begrippen als kerk en geloof vaak met uiterste zorg vermeden. Desondanks wordt het zoeken naar goddelijk contact en zingeving vaak genoemd, net als het herstellen van het contact met moeder natuur of de kosmos.

Bisschop Covey

Een belangrijke bron voor de spirituele cursussen zijn zelfhulpboeken, titels die tot de succesvolste in de managementbran­che horen. Opmerkelijk genoeg zijn juist de bestsellers in het genre van de hand van (voormalige) vertegenwoordigers van kerkgenootschappen. Denk alleen al aan Step­hen Covey (mormoons bisschop), Paul de Blot (jezuïet), Anselm Grün (benedictijner monnik), Deepak Chopra (hindoe) en John Gray (aanhanger van de Maharishi Yogi). Om over de dalai lama maar te zwijgen.

Helpen deze boeken en cursussen managers écht? Op welke (management)vragen geven zelfhulpboeken en spirituele ses­sies antwoord? Nou, dat is een lastige, want bijna per definitie staan deze boeken vol open vragen waar de lezer zelf dan maar mee aan de slag moet (of je geeft je op voor de beginnerscursus!) Het gaat om de vragen, niet om de antwoorden! De meeste zelfhulpboeken helpen de lezer richting te vinden maar die moet het verder wel zélf oplossen. Zelfhulp, nietwaar. Zo telde ik op één bladzijde in een boek van Anselm Grün maar liefst veertien zinnen die eindigden in een vraagteken. En ja, af en toe schiet men door en bevatten spirituele publicaties onbegrijpelijke geitenwollensokkenteksten. Dan moet ik regelmatig denken aan een citaat van Johan Cruijff: ‘Als ik zou wil­len dat je het begreep, had ik het wel beter uitgelegd.’

Kenmerkende elementen

Bestudering van literatuur, websites, aankondigingen e.d. levert enkele kenmerkende elementen op die in mijn optiek vaak terugkeren bij spirituele groeperingen, opleidingen en activiteiten voor managers:

• De succesvolste auteurs en praktikanten komen voort uit bestaande religies, zijn vaak uitgetreden en onder andere noemer verder gegaan.
• Begrippen als ‘kerk’ en ‘religie’ worden zoveel mogelijk vermeden, maar de aangedragen methoden, technieken en bijeenkomsten hebben er wel erg veel van weg. Wellicht juist om deze gelijkenissen keert men zich af tegen die ‘oude religies’.
• De spirituele instellingen worden op zakelijke wijze gerund, er is sprake van heldere verdienmodellen. ‘Soms wordt het excessief, zoals de 93 Rolls-Royces van de Bhagwan en de collecte voor het nieuwe (4^e) vliegtuig van $ 54 miljoen voor ‘welvaartsevangelie-predikant Jesse Duplantis.'
• Er is vaak sprake van meerdere opleidings-stadia om tot de ‘verlichten’ van de spirituele richting te kunnen behoren, zowel qua complexiteit als qua kosten. Men stapt goedkoop in (zeg: € 75,--), wil men ‘verder komen’ dan lopen de kosten flink in de papieren (tot tienduizenden euro’s). Spiritualiteit is vaak serious business!
• Prominente leden van de beweging worden unieke eigenschappen toegedicht, zoals ‘het ultieme weten’, ‘het licht gezien hebbende’, ‘geniale kennis’ of gewoon een ‘weten’ dat voor gewone stervelingen buiten bereik blijft.
• De ‘meesters’ hebben een groot zelfvertrouwen, weten ‘het’ (wat ‘het’ is blijft vaak onduidelijk maar draagt bij aan de ‘mystiek’).
• Er wordt geschermd met ‘totaal oplossingen’; vallen de resultaten tegen dan ligt dit aan externe factoren of het niet volledig volgen van de aanwijzingen van ‘de leer’.
• Wat ooit goed en integer begint, verwatert regelmatig tot vormen waarin sektarisme en uitbuiting en hebzucht de boventoon voeren.

Zweethutceremonie

Als er zo’n behoefte is aan zingeving en spiritualiteit, hoort dit dan niet gewoon thuis in organisaties, moet er dan geen beleid op worden gezet? Ik vraag mij af of dit nodig is. Werknemers hebben een eigen ver­antwoordelijkheid voor eigen ziel en zaligheid. Heeft de medewer­ker behoefte aan een zweethutceremonie (een uit sjamanisme afkomstig ritueel) om ‘tot zichzelf’ te komen, dan kan hij die zelf inkopen. Dat is wat anders dan een dergelijke ceremonie verplicht stellen aan een managementteam.

In het Verenigd Ko­ninkrijk heeft dit ooit geleid tot een schadeclaim van een manager die weigerde aan zo’n ceremonie deel te nemen omdat hij hiervoor poedelnaakt diende te zijn. Hij vond dit te ver in de persoonlijke levenssfeer ingrijpen. Dit leidde tot problemen met zijn leidinggevende die hem gebrek aan teamgeest verweet en hem ontsloeg. Dit ging volgens de rechter te ver, de organisatie moest de ontslagen manager een fiks schadebedrag uitkeren.

Het voorbeeld geeft een van de risico’s van spiritualiteit op de werkplek weer. Wie niet meedoet, valt buiten de boot. Die heeft het ‘niet begrepen’, is niet committed' aan de goede zaak, is niet loyaal’. Zeker als het ‘idee’ van de baas komt. En voor je het weet, is het dan snel ‘wee je gebeente’! Terwijl het allemaal zo positief begon en ging over wereldvrede, (liefdevol) samenzijn en mindfulness.

Paardenfluisteraars

Er is ook een andere kant aan spirituele activiteiten in organisaties. Tijdens managementbijeenkomsten scoren paardenfluisteraars, tarotkaartlezers of anderszins spiritueel getinte onderdelen regelmatig veruit het beste onder de deelnemers! Het spreekt blijkbaar meer aan dan een pittige analyse van de interne processen of de invoering van agile-methodieken, het raakt blijkbaar een gevoelige snaar. Of willen we het tijdens heisessies en managementbijeenkomsten eigenlijk helemaal niet over het échte werk of verandering hebben? Dat kan natuurlijk ook. Want hier is de vraag natuurlijk, wat passen we dan uiteindelijk in de dagelijkse praktijk toe van die lessen van paardenfluisteraars of wizards? Of is het gewoon leuk en ‘enter-trainment’ zodat we de volgende dag gewoon weer verder kunnen gaan met waar we mee bezig waren.

Eva en Apple

We zoeken organisaties en managers met passie, compassie en bezieling. Woorden die direct naar de oude, vertrouwde religies te vertalen zijn. En er zijn organisaties waar de mensen die ervoor werken in ‘geloven’. De organisatie als kerkgenootschap, als spiritueel centrum. Dat loopt van Apple en Google tot zorginstellingen, van het onderwijs tot de politie. Daar is weinig extra spiritualiteit nodig om vol energie aan de slag te gaan, zolang het maar over het directe werk met cliënten of de bijdrage aan de maatschappij gaat. Men hecht en heeft geloof in het ‘product’ of de ‘dienst’. Moeilijker wordt het als de afstand tot klanten en de maatschappij groter wordt. Juist dan lijkt de behoefte aan zingeving groter, juist omdat onduidelijk is waarvoor of voor wie men werkt. Als je werkt bij een organisatie waar iedere consultant al langs is geweest en ondanks alle beloftes niets is veranderd, waar iedereen ruzie met elkaar lijkt te maken. Waar (te) weinig tot stand komt, waar medewerkers tien notities moeten schrijven om er één doorgedrukt te krijgen. Ja, dan kan ik mij goed voorstellen dat je soms wel wat magie kan gebruiken.

Missie-onaris

We zien spiritualiteit niet, maar het is aanwezig, in managers, in management en in organisa­ties. Het is een krachtige onderstroom die impact heeft op de besluiten die worden genomen. Het is zaak deze impact niet te onderschatten. Mensen zoeken meer dan ooit heil en zingeving in werk en in organisaties en kijken naar hun managers om hen te ‘engagen’. Zorg dat ik bevlogen word! Geef mij passie! Maak mij gelukkig! De manager als ‘missie-onaris’. De belang­rijkste behoefte van mensen in organisaties is echter oprechte be­langstelling. Daarvoor hoef je niet in retraite naar Nepal. Daar kan je morgen al mee beginnen. Daar is niets zweverigs aan en dat kunnen wij niet uitbesteden aan goeroe, wizard of astroloog.

Wel of niet wenselijk? Criteria

Het is lastig om in kort bestek concrete criteria aan te leggen over wat wel en niet wenselijk is in organisaties aangaande spiritualiteit. Ik doe een poging. Mijn criteria zijn:

• Organisaties mogen spirituele opleidingen of activiteiten niet verplicht stellen aan medewerkers;
• De bijdrage van de spirituele (onderdelen van) cursussen aan het welbevinden en welzijn van medewerkers én klanten dient helder, duidelijk en aantoonbaar te zijn; Een retraiteweek in Nepal is altijd leuk en fantastisch voor de deelnemers, maar wat heeft de gemeente Netelhove hier nu aan? Zijn de burgers en medewerkers er mee gediend? Hoe dan? Betere resultaten, minder ziekteverzuim, meer engagement?
• Voorkom (interne) sektevorming.

Zelfhulp

Hoe moeten wij omgaan met spiritualiteit in organisaties? Laat ik afsluiten met de methode die in alle spirituele zelfhulpboeken wordt gehanteerd: door het stellen van vragen.

• Worden organisaties en managers beter door op spiritualiteit in te zetten, of juist niet?
• Is spiritualiteit een verantwoordelijkheid van organisaties, van managers of van individuen zelf?
• Wegen de voordelen van spiritualiteit in organisaties op tegen de mogelijke nadelen?

Ik kijk uit naar de reacties!

Gyuri Vergouw

Dit artikel is een ingekorte en aangepaste weergave van een hoofdstuk uit De managementmonologen, kompas in de managementjungle. Het boek behandelt 13 onderwerpen en dilemma’s, van Agile tot Strategie en van Bevlogenheid tot Zeitgeist waar managers dagelijks mee te maken krijgen.

Noot

[i] Oud-topambtenaar blijkt wizard van Scientology-achtige beweging, door Joep Dohmen; NRC 9 maart 2018.