Oranje Onder: de strafschop als achilleshiel

Hoe bestaat het? De basisprincipes voor succes met de strafschop worden nog steeds niet benut. Is dit de hardnekkigheid van ego's en van een oudere generatie? Wat leren we hiervan? Speelt iets dergelijks ook niet in reguliere organisaties en instellingen?

Het was zo’n moment waarvan we allemaal wisten dat het ging komen. Nederland komt redelijk ver tijdens een WK voetbal (zoals zo vaak), weet niet te scoren in een verlenging (zoals altijd) en dient strafschoppen te nemen (hetgeen weer eens misgaat). Gelukkig waren we nu wél op alles voorbereid, want bondscoach Louis van Gaal had naar eigen zeggen de penalty voor het eerst wel serieus genomen en er wetenschappelijk op laten trainen.

Of waren we toch niet echt goed voorbereid?

Dan komt namelijk die eerste penalty; al bij de aanloop van Virgil van Dijk weet je, dit gaat mis. Hoe kan dat? De reden is simpel: wie de strafschop écht wetenschappelijk serieus neemt ziet direct de fouten die gemaakt worden. En lijkt plots helemaal niet zo wetenschappelijk op die vermaledijde penalty getraind te zijn. ‘Wetenschappelijk’ lijkt eerder een excuuswoord te zijn geworden om vervelende vragen voor te zijn.

Bijgaand zo kort en duidelijk mogelijk antwoord op aan mij veel gestelde vragen over de strafschop, de relevantie voor managers en de trainbaarheid ervan:

Wat heeft dit te maken met management en organiseren?

In mijn optiek is de strafschop een prachtige metafoor voor een kritieke succesfactor in een organisatie, in dit geval ons nationale voetbalelftal, Oranje. Een organisatie met impact op veel andere ondernemingen in ons land.

"De strafschop is voor mij een metafoor voor een kritieke succesfactor van organisaties"

Het idee een boek over de strafschop te schrijven kwam toen ik dagvoorzitter was van de Balanced Scorecard dagen in de periode 1998-2000. Ik zocht naar een prestatie-indicator waar Nederland als natie het slechtst in was. Dan kom je zelfs in het jaar 1998 al snel uit op de penalty. Er zijn daarnaast veel verbanden te leggen met (weerstand tegen) verandering, het gebruik van big data, verandermanagement, innovatie, management, bestuur & leiderschap.

De taak van de penalty kan worden opgeknipt in concrete fasen, waar uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat dit enerzijds de scoringskans of anderzijds de pakkans vergroot.

Trainers worden tegenwoordig niet voor niets managers genoemd, ze moeten een divers pakket aan vaardigheden bezitten om een team succesvol te coachen. In dat opzicht zijn ze niet anders dan welk andere coach of manager in het bedrijfsleven of bij de overheid. De vraag is, wat hebben de managers van Oranje gedaan om het beste uit hun spelers/medewerkers te halen met betrekking tot de strafschop?

Hoe kunnen Van Dijk en Berghuis missen? Op de training gaan volgens de spelers alle penalty’s er toch in?

Het is een reactie die we al eerder hoorden, zoals in 2000 toen Frank de Boer een identieke reactie gaf na het missen van zijn penalty’s. Maar ja, wat doe je dan tijdens de training? Iedere onderzoeker ziet dat de aanloop van Van Dijk te kort is. Was er dan wel een coach bij de penaltytrainingen die hem op deze tekortkoming wees? Welke tips zijn bij het ‘huiswerk’ om op de club te trainen aan de spelers meegegeven? Er zijn immers simpele instructies voor de spelers beschikbaar (zie later). Zeer goed te trainen, maar niets van teruggezien.

Bekijk het filmpje: https://nos.nl/l/2455885

'Op de stress en de situatie kan je niet trainen', Wat een onzin!

Zowel op de stress als de situatie kan een speler zich goed voorbereiden. Het is zoals een piloot of een chirurg zich voorbereid op zijn of haar werk. Neem een piloot. Je mag hopen dat deze zich op zijn of haar taak voorbereid door te oefenen op opstijgen én landen en de vele mogelijke kritieke situaties die zich tijdens een vlucht kunnen voordoen, zoals mist, ijsvorming, brand of zware storm. Dat gebeurt in een simulator…en nee, dan zitten er geen 250 passagiers wiens leven van jou afhangt achter je. Maar je creëert een situatie die zo vergelijkbaar mogelijk is waardoor de piloot beter weet wat te doen op het ultieme moment.

Vasthouden aan ingeslepen procedures en taken. Dat neemt stress weg en helpt. Dat kan ook in het voetbal.

Een piloot traint toch ook op kritieke situaties. Of is dat telkens een loterij?

Ook kan je spelers op stressbestendigheid selecteren. Wie is het beste geschikt? Al 25 jaar geleden deed een psycholoog onderzoek bij het Engelse team en stelde dat één speler het minst geschikt was een penalty te nemen omdat hij zou blokkeren. De coach vond het interessant maar koos op het moment suprême tóch voor deze speler….die vervolgens miste. (NB de namen zijn hier anoniem gehouden omdat het persoonlijke gegevens betreft). De kunst is dus, neem zoveel mogelijk druk en stress bij spelers weg door concrete afspraken te maken over de aanpak tijdens een strafschopserie. Wie neemt wel/niet, wanneer en hoe? Dat moet niet meer nodig zijn als een strafschopserie daadwerkelijk aanstaande is. Ik denk dat veel mensen wel de beelden herinneren van coaches en spelers die met briefjes rondrennen…wie wil (zoals Spanje dit WK, 3 genomen, 0 gescoord)? Juist dat is een garantie op ellende! Hoeveel moeite kost dit om dergelijk gedrag te voorkomen?

Er kijken 1 miljard mensen, dan gaan jouw knieën toch ook trillen en knikken? En het was ook nog eens een ‘uitwedstrijd’!

Waarom is er dan zo’n groot verschil tussen enerzijds Nederlandse en Engelse spelers en anderzijds Kroatische, Duitse en Tsjechische (to name but a few)? Hebben die laatsten geen last van die miljoenen kijkers en het publiek? Ja, er zijn minder Kroaten dan Nederlanders maar wel vijfmaal zoveel Duitsers. Zouden Duitse spelers dan vijfmaal zoveel stress voelen? Dat is niet terug te vinden in de cijfers! En Nederland speelde wellicht een uitwedstrijd in Qatar, maar in 2000 misten de Oranje spelers 5 van de 6 strafschoppen (twee in reguliere tijd) en dát was gewoon in eigen land.

'Je kan er niet op trainen'. Het is toch een loterij?

Ik heb hier maar een consultancy-modelletje voor gemaakt:

Natuurlijk, als je er op traint kan je verliezen en penalty’s missen. Maar wél minder!

Er zijn teams die bijna nooit verliezen. Duitsland op een WK bijvoorbeeld, viermaal strafschoppenserie, viermaal winst, eenzelfde score als verrassend genoeg Kroatië. Argentinië won op WK’s vijf van de zes penaltyreeksen. En die ene verliesbeurt was tegen…Duitsland. Precies, toen de Boer won; dus het team dat het beste was voorbereid en het beste er op had getraind.

Als je er op traint kan je toch ook een penalty missen?

Ja, dat klopt natuurlijk, we blijven mensen en geen robots. Spelers missen gewoon minder penalty’s als ze er goed op trainen. Dit is het hele eieren eten.

Wat hebben Van Gaal en zijn team dan fout gedaan?

Opmerkelijk genoeg zag ik van de basiselementen van een goede strafschop, zoals de aanloop (optimaal zo’n 5 meter) en de concentratie (na fluitsignaal scheidsrechter bij strafschop kort focusmoment) of de stand van het standbeen (bal gaat naar de hoek waar de punt van de schoen naar wijst) weinig tot niets terug. Wel heeft men werk gemaakt van de ‘mentale oorlogvoering’. Iets wat uit de beelden van de wedstrijd bleek niet succesvol is geweest. Eerder het tegengestelde werd bereikt. Ook dat is bekend uit de wetenschap (Bray e.a.), veel prikkels leidt niet tot betere prestaties. Beter had men de basisprincipes van de penalty meegegeven aan de spelers.

Dit is toch allemaal zolderkamerwetenschap?

De analyses waar ik naar verwijs zijn gebaseerd op het gedrag van profspelers en afkomstig van wetenschappers en spelers die wereldwijd acteren. Het zijn niet mijn penalty’s. De gegevens zijn gebaseerd op profspelers. Het is goed als we van de praktijk van de spelers uitgaan. Tegelijk is niets zo praktisch als goed toepasbare theorie. Die wisselwerking is hard nodig.

Oranje Onder? Of toch Boven?

Nederlandse spelers houden ervan laag te schieten. Hoog is succesvoller, maar moeilijker.

Nu wordt juist op de voor keepers ideale hoogte geschoten.

Hoe dan wel schieten? Liefst hoog in de hoeken (Messi tegen Kroatië), dan laag of hoog in de uiterste hoeken tegen het zijnet aan (Martinez tegen Oranje). En opvallend genoeg: door het midden als de keeper een ‘duiker’ is (keeper die structureel gokt, Ziyech tegen Spanje).

Cultuur, speelt dat een rol?

Zeker, ik denk dat dit zelfs de dominante factor is. Als voormalige topspelers en -trainers blijven beweren dat de penalty niet te trainen is, dan zal een groot deel van de volgelingen hen geloven. Van wetenschap moet deze groep oud-trainers en spelers het sowieso niet hebben, of zoals Willem van Hanegem ooit zei op de vraag wat hij had opgestoken op de trainerscursus: ‘Een sigaret’. Veel humor, maar niet meer van deze tijd.

Het heeft mijn interesse in het onderwerp wel levend gehouden. Want cultuurverandering is toch écht iets voor een consultant. En verander maar eens een ‘landsaard’. Daar lag en ligt wel een uitdaging! Het is niet altijd een leuke rol geweest, maar iemand moet het doen nietwaar?

Wordt het ooit nog wat met de strafschop en Oranje?

Er is een nieuwe generatie van trainers en spelers nodig. Die komt eraan, ik ben positief gestemd. Het zijn de jongeren die meer open staan voor onderwerpen als big data, videoanalyses, wetenschap en trainbaarheid van specifieke elementen. Ik hoop het van harte. Ik moet er namelijk niet aan denken dat we strafschopseries blijven verliezen en dat we uiteindelijk na 20 verloren series er achter komen dat de kans op de juiste aanpak wel heel erg klein blijft.

Stand van zaken

Toen mijn boek in 2000 uitkwam kon ik niet bevroeden hoeveel deze publicatie ook 22 jaar later nog losmaakt. Terwijl mijn basisgedachte was en is: ik zoek het uit en dan kunnen Nederlandse teams (ook enkele van onze topclubs zijn relatief erg slecht in het nemen van een penalty in internationaal perspectief) hier hun voordeel mee doen. Dat is de rol van de adviseur. Je draagt iets aan en hoopt dat het de processen van een organisatie verbetert.

Later werd het helaas een welles/nietes spel. Stap voor stap heb ik persoonlijk gezien en meegemaakt dat de boodschap van trainbaarheid steeds serieuzer wordt genomen. Van totaal niet naar een meerderheid die wel denkt dat dit kan. Nu de voetballers nog.

De opkomst van big data in het voetbal na 2003 is van groot belang geweest. De film Moneyball, over een op basis van statistieken samengesteld honkbalteam dat juist hierdoor succes behaalt, heeft hierbij veel invloed gehad. Alle grote Europese clubs hebben complete afdelingen om wedstrijden te analyseren. De strafschop blijft in Nederland helaas nog steeds een ondergeschoven kindje. Oranje Onder dus, waar Oranje Boven (links of rechts) toch echt veel beter is.

Gyuri Vergouw
Vergouw is econoom, auteur en toezichthouder, sinds 1997 hoofdredacteur van ManagementSite. Zijn boek De Strafschop ging op deze site in première en wordt tot vandaag de dag wereldwijd geciteerd. Ook is hij auteur van Het dodo-effect en Het labyrint van de ziel.

Literatuur (zeer beperkte selectie):

He always puts it to the right (1998) – Clark Miller
De pijn van de penalty - KRO/Netwerk/Universiteit Groningen (1999) Bernard Krikke
De Strafschop, zoektocht naar de ultieme penalty (2000) – Gyuri Vergouw
Duel in de zestien (2014) – Savelsbergh en Van de Kamp
Bondscoach! - Gyuri Vergouw (2014