Het gelijk van Marx

Verloedering zoals al dikwijls beschreven in artikelen over Het spel om poen en prestige lijkt zich als een inktvlek te verspreiden door alle lagen van onze samenleving.

Er waren Bulgaren voor nodig om aan te tonen hoe fraudegevoelig ons toeslagen systeem is. En het is helaas een utopie te denken dat alleen kwaadwillende Bulgaren misbruik maken van onze voorzieningen. E zijn ook in toenemende mate gewone Nederlanders die vertrouwen misbruiken en er lustig op los frauderen. Interessante vragen zijn: hoe komt dit? En, kan het ook anders?

Hoe komt dit?

Uit mijn studietijd is mij de door Karl Marx beschreven "vervreemding" bijgebleven. Marx zag vervreemding als een specifiek gevolg van een bijzondere vorm van sociale en economische organisatie. Hij zag religieuze, politieke en economische vervreemding, waarbij de laatste voor hem het belangrijkste was. Marx zag arbeid als een belangrijke vorm van zelfactualisering. Doordat mensen geen vrije toegang meer hadden tot de productie en levensmiddelen werden ze gedwongen hun arbeidskracht, tegen geld, te verkopen. De door de industrialisatie aangewakkerde arbeidsdeling zorgde ervoor dat arbeid werd verkocht als een waar. Je was echter geen eigenaar van het product waaraan je arbeid bijdroeg. Het product werd onteigend door de kapitaalbezitter die het vervolgens met winst verkocht. Arbeid geeft op die manier geen bevrediging meer en mensen vervreemden van de arbeid doordat het product dat ze maken niet langer eigen is. Vervreemding uit zich in de aanbidding van een zelf geschapen macht buiten de mens, zij het in de vorm van religie, de opium van het volk of als warenfetisjisme. Marx voorzag een steeds kleinere groep kapitalisten die steeds rijker, en een steeds groter wordende groep arbeiders die steeds armer, werd. Ook voorspelde hij dat het kapitalistische systeem leidt tot crisis van overproductie, depressies of zoals we dat nu noemen recessies. Marx kwam tot de slotsom dat de Staat, die het algemeen belang zou moeten dienen, in plaats daarvan slechts de belangen van een deel van de maatschappij dient, namelijk van hen die in het bezit zijn van privé-eigendom.

Ik ben geen Marxist, maar het komt mij over dat er veel overeenkomsten te zien zijn in de door Marx beschreven vervreemding, de ontwikkelingen in onze samenleving en de sentimenten die te beluisteren zijn in delen van diezelfde samenleving. De voorbeelden van verloedering binnen organisaties en schaamteloze verrijking (kapitalisten) zijn legio. De verwijten dat er vanuit de politiek (Staat) te weinig daadkrachtig wordt opgetreden eveneens.

Marx duidt ook politieke vervreemding. Het voortdurend sluiten van compromissen tussen partijen, het breken van verkiezingsbeloften wordt door veel mensen ervaren als gedraai en gekonkel en niet meer begrepen. Het schept ruimte voor populisme. Politiek en Staat dreigen iets abstracts te worden dat niet langer van ons is, we vervreemden er van. En dan is het plotseling beter te begrijpen waarom misbruik en fraude zich steeds dieper in alle lagen van onze samenleving lijkt te wortelen. Wanneer de "kapitalisten" hun zakken vullen, waarom zou ik dat dan niet doen? We zijn vervreemd van de gedachte dat belastinggeld iets is van ons allemaal en dat het dus feitelijk diefstal uit eigen portemonnee is.

Kan het ook anders?

In een katern van het NRC van zaterdag 18 mei j.l., getiteld "The Optimist" las ik dat het gelukkig ook allemaal anders kan. Jan Jonker, hoogleraar duurzaam ondernemen, schetst de bedrijven van de toekomst. Bedrijven die draaien om de lokale community en die zijn gericht op de lange termijn en het creëren van sociale en ecologische waarde. Jonker ziet dat de nieuwe bedrijfsmodellen zich meer richten op een nieuwe economie waarin bezit, eigendom en nieuwe productie niet belangrijk is. Waarde wordt juist gehecht aan het delen van spullen, ideeën en sociaal kapitaal.

Mooi voorbeeld van een nieuw bedrijfsmodel is het Broodfonds. Vanuit de onmogelijkheid als ZZPér een arbeidsgeschiktheidsverzekering af te sluiten bedachten de oprichters van het Broodfonds een sociaal, kleinschalig en transparant alternatief. Ze bedachten een oplossing op basis van het schenkingsprincipe. Ieder fonds bestaat uit een groep van 20 tot 50 mensen die maandelijks een klein bedrag opzij zetten. Wanneer iemand uit het fonds langdurig ziek wordt krijgt hij geld uit het Broodfonds om in zijn levensonderhoud te voorzien. Het is verzekeren zoals het ooit bedoeld is. Leuke bijkomstigheid van het Broodfonds: de leden werken vaak samen, vragen advies aan elkaar en halen dankzij elkaar nieuwe opdrachten binnen. Het Broodfonds draait op onderling vertrouwen en dat blijkt te werken. Er zijn geen gevallen van misbruik bekend. Een prachtig voorbeeld van terug naar de menselijke maat!

Niet het bezitten, maar delen wordt steeds gewoner. Denk maar eens aan het groeiende MyWheels, sinds 2003 een platvorm voor deelauto’s. Of Spotify waarbij je geen muziek meer koopt, maar online luistert naar de muziek die je graag hoort.

Om de samenleving te veranderen was er volgens Marx geen bevochten revolutie nodig zoals in de renaissance. De revolutie zou vanzelf ontstaan. Ik denk dat Marx gelijk had, de revolutie is reeds gestart!