Simone leidt een zorgorganisatie in een wijk waar alles tegelijk lijkt te knellen. Ze werkt keihard, is loyaal en betrokken. Maar ze is ook moe. Ze blust brandjes en houdt het systeem draaiende. "Is dit nog leiderschap?" vroeg ze zich laatst af. Het is een terechte vraag. En een moedige.

Leidinggevenden raken op. Teams zijn uitgeput. Systemen piepen en kraken onder de druk van personeelstekort, maatschappelijke onrust, politiek gezwalk complexe besluitvorming en technologische versnelling. En wat doen we? We vergaderen harder, sturen strakker, controleren meer. We proberen orde te scheppen in een wereld die fundamenteel onzeker is.

De vraag is: waarom blijven we dit herhalen?

Omdat het veilig voelt. Omdat het bekend terrein is. Omdat controle een snelle oplossing lijkt voor complexiteit.

In werkelijkheid herhalen we patronen die niet meer werken en houden we precies in stand wat ons belemmert. 

Zonder bewustzijn geen richting

Veel leiders balanceren op het randje. Ze zijn loyaal en verantwoordelijk, maar raken uitgeput. Ze blijven hangen in de onderste lagen van het Barrett-zandloper model: angst, controle, conflictvermijding. (Zie de figuur). Ze managen, fixen en vermijden. Maar ze voelen zich steeds minder verbonden met wat voor hen klopt.

De wereld verandert sneller dan ooit. Oorlog, klimaatdreiging, polarisatie en AI dwingen organisaties tot wendbaarheid. De reflex om harder te rennen is begrijpelijk. Het is precies die reflex die leiderschap gevangen houdt in een kramp van overleven.

Wat nu nodig is?
Leiderschap dat vertraagt, afstemt en kiest vanuit innerlijke helderheid. Leiders die zichzelf onder ogen durven komen. Die niet alleen doen wat moet, maar durven te doen wat klopt.

Stelling: Wie als leider alleen doet wat moet, houdt het systeem van overleven in stand. Precies dat maakt organisaties kwetsbaar in tijden van crisis. Als jezelf geen helderheid ontwikkelt en doet wat in lijn is met je innerlijke waarden, wie dan wel?

Vrij Leiderschap: geworteld in betekenis

Bewustzijnsontwikkeling is geen luxe voor als je tijd over hebt. Het ís leiderschap. In een complexe wereld is innerlijke helderheid onmisbaar. Vrij Leiderschap is geen stijl of methode, maar een innerlijke houding. Het gaat over leiders die koers houden van binnenuit, juist als het spannend wordt. Die ruimte maken voor bewustzijn, verbinding en verantwoordelijkheid, ook als de druk toeneemt.

Toelichting bij het zandlopermodel van Richard Barrett
Het Barrett-model van bewustzijnsontwikkeling laat zeven lagen van bewustzijn zien waarop mensen en organisaties functioneren. Van overleven en bevestiging zoeken onderaan, tot betekenisvol bijdragen bovenaan. De middelste laag – transformatie – markeert het moment waarop leiders angst durven loslaten en verantwoordelijkheid nemen voor groei. Dit model helpt als spiegel: waar bevind jij je met je leiderschap, en waar wil je naartoe?

Van overleven naar bijdragen

Het Barrett-zandloper model laat zien hoe bewustzijn zich ontwikkelt: van overleven naar betekenis. In de onderste lagen van de zandloper leven diepgewortelde overtuigingen die je al van jongs af aan bent gaan geloven. Dit zijn overtuigingen als: "Ik ben niet goed genoeg", "Ik heb niet genoeg", of "Ze moeten me wel serieus nemen." Deze overtuigingen sturen je onbewust maar hebben weinig te maken met jouw volwassen realiteit, ze bepalen intussen wél hoe je beslist, leidt en samenwerkt.

Veel leiders proberen veiligheid te organiseren via controle, structuren of systemen. Maar veiligheid die buiten jezelf is gebouwd, houdt nooit stand. Echte stevigheid ontstaat pas als je naar binnen durft te kijken.

Wat jij ontwijkt, vormt onbewust het systeem waarin je werkt.

In het midden van de zandloper ligt de laag Transformatie. Daar vindt de shift plaats: van buiten naar binnen, van controle naar vertrouwen. Daar leer je je eigen patronen doorzien en verantwoordelijkheid nemen voor je reflexen. Daar begint Vrij Leiderschap.

In de bovenste lagen gaat het over Zelfrealisatie, Samenwerking en Dienend zijn. Hier leven waarden, vertrouwen, gezamenlijke doelen. Hier ontstaat werkelijke impact, zonder jezelf uit te putten.

Drie praktijkverhalen

1. Van controle naar koers: beleidsadviseur sociaal domein
   Lieke stuurt strak. Ze wil helderheid en resultaten. Maar haar team haakt af. In een leiderschapstraject ontdekt ze dat haar controledrang voortkomt uit onzekerheid. Ze leert vragen te stellen in plaats van te zenden. Ze betrekt haar team bij het formuleren van gezamenlijke doelen. Voor het eerst voelt ze ruimte om het samen te doen. De richting blijft, maar krijgt nu draagvlak.
   
   
2. Van apenrots naar collectief bewustzijn: projectteam in het publieke domein
   In een team met slimme mensen is de sfeer competitief. Wie het hardst praat, krijgt zijn zin. Anderen haken af. In een ontwikkeltraject beseffen ze dat ze geen strijd voeren met elkaar, maar met het patroon waarin ze vastzitten. Door het grotere geheel te zien, ontstaat ruimte. Verschillen worden benut. De energie die eerst naar strijd ging, komt vrij voor betekenisvol werk.
   
   
3. Van hard werken naar aanwezig zijn: schoolleider basisonderwijs
   Mark regelde alles. Hij wilde zijn team ontzorgen. Maar hij verloor zichzelf. In een traject ontdekt hij dat zijn controledrang voortkomt uit angst om te falen. Hij leert vertragen, voelen en luisteren. Hij laat zichzelf zien, als leider en als mens. Dat verandert alles. Zijn team ervaart rust, openheid en gedeelde verantwoordelijkheid. Zijn leiderschap wordt echter en daardoor krachtiger.

Bewustzijn is doen. Niet begrijpen.

Na deze drie verhalen is de conclusie helder: bewustzijnsontwikkeling is geen bijzaak. Het is de kern van toekomstgericht leiderschap. Niet als onderwerp voor een inspiratiesessie, maar als dagelijkse praktijk in hoe je kijkt, spreekt en kiest.

Bewustzijn vraagt moed. Geen modellen

Wat kun je doen? Drie aanknopingspunten

1. Spiegel je team aan de lagen van bewustzijn.
   Waar zitten jullie? In overleven of leven? In welke laag speelt jullie dynamiek zich af? Wat wordt niet besproken? Doe dit samen. Zo ontstaat een gedeeld bewustzijn van waar je staat en waar je heen wilt.
2. Maak reflectie onderdeel van het werk.
   Stilstaan is geen luxe maar leiderschap. Begin vergaderingen met een reflectieve vraag. Benoem wat je ziet. En geef zelf het voorbeeld.
3. Ontwikkel innerlijke veiligheid.
   Niet door psychologische veiligheid af te dwingen, maar door je eigen reflexen te leren kennen. Waar voel jij je onveilig? Wat probeer je op te lossen via controle? Hier zit je vrijheid.

De wereld wacht niet. Systemen die ooit veiligheid boden, houden geen stand in deze tijd. Leiders die het verschil maken, zijn leiders die naar binnen durven keren. 

Vrij Leiderschap vraagt dat je bereid bent om te reflecteren, om los te laten en om te kiezen. Bewustzijn is het begin van alles wat ertoe doet.

Auteurs: Nienke de Vries en Berdine Grashuis.
 Vrij zijn in je werk, De kunst van Vrij leiderschap.