Iedereen is voor 100% medeverantwoordelijk

In NRC lees ik een ingezonden brief over het gedrag van minister Wiersma. Daarin vertelt een vrouw dertig jaar geleden te zijn uitgescholden, vernederd en bedreigd door haar directeur, nadat ze kritiek op hem had geuit.
Deze briefschrijfster was niet alleen ontdaan over het gedrag van haar directeur, maar ook over het gedrag - of juist het gebrek daaraan - van haar collega’s. Die deden namelijk niets. Dat maakte de situatie voor haar nog veel onveiliger dan die al was.

In elke samenwerking is sprake van handelen en niet handelen - ook wanneer er geen verbale agressie, vernedering of bedreiging is - en kan daardoor een ongewenste situatie ontstaan.

Neem de volgende situatie:

De zes leden van een management team komen er zelf niet meer uit. Er is toenemende frustratie omdat plannen niet goed worden doorgevoerd in de organisatie. Verwijten nemen toe, communicatie gaat vaak stroef, er wordt slecht geluisterd. Er wordt af en toe verbaal gebokst, zonder dat er echt grenzen overschreden worden. Wat zakelijk is wordt persoonlijk. Er ontstaan ‘verhalen’ over elkaar die geen recht doen aan de intentie van de ander en die, vaak onbedoeld, kwetsend zijn. Het onvermogen van dit team straalt af op anderen in de organisatie. Daarom roepen ze de hulp in van een coach.

Alle zes voor 100% medeverantwoordelijk?  In een sessie met dit team vraag ik ze met een cijfer de kwaliteit van hun onderlinge relaties te scoren. Ze zijn eerlijk, er staan een paar relaties tussen die niet hoger scoren dan een drie, erg slecht dus. Dan introduceer ik de stelling in de titel dat ze alle zes voor 100% medeverantwoordelijk zijn voor het ontstaan van hun situatie en dat geen van hen schuld heeft. 

De stelling komt van Will Schutz, grondlegger van 'The Human Element'. Schutz stelde - hij overleed in 2002 - dat iedereen in een situatie iets anders had kunnen doen, waardoor die situatie anders was gelopen. Dat geldt voor elke situatie. We zijn altijd ‘deelnemer’, nooit alleen waarnemer. In die zin zijn we dus ook allemaal medeverantwoordelijk voor elke situatie waarin we ons bevinden, ook al zijn er veel situaties waarin niet handelen een verstandige keuze is. Dat we medeverantwoordelijk zijn zit niet standaard in ons denken.

Illustratief daarvoor is het zinnetje ‘Ik ben niet boos, jij maakt me boos.’  We leggen de verantwoordelijkheid voor ons gedrag bij de ander. Als hij of zij  nou eens … ‘normaal’ zou doen, verantwoordelijkheid zou nemen, wat meer flexibel zou zijn, niet steeds de eigen zin door zou drijven, etc.

Of we maken onszelf tot slachtoffer van de situatie, zeker bij agressie, bedreiging en machtsmisbruik. We zeggen: ‘Ik had geen keuze.‘ ‘Mijn reactie zou de situatie alleen maar erger gemaakt hebben.’ ‘Het zou zich tegen me keren.’ Of ‘Ik zou het volgende slachtoffer kunnen worden.’

We leggen de verantwoordelijkheid voor ons gedrag bij de ander. 

Als ik de stelling dat ieder van de zes MT-leden voor 100% medeverantwoordelijk is voor het ontstaan van de huidige situatie toelicht, dan vertel ik er direct bij dat ik aanneem dat ze deze gedachtegang weliswaar zullen begrijpen en misschien zelfs rationeel onderschrijven, maar dat ik er niet van uitga dat ze dit ook werkelijk zo ervaren, voelen. Het accepteren van collectieve onmacht en de eigen verantwoordelijkheid is namelijk een proces.

In dat proces gaat het over zaken als individuele onmacht, over schaamte voor eigen gedrag en schuldgevoelens, over angst voor verlies van positie en invloed en over eigen ervaringen met agressie en trauma. Veel mensen bevriezen wanneer er een plotselinge overdaad aan woede op ze afkomt. Daar komt het tweede deel van de stelling in beeld: ‘niemand heeft schuld.’

Schuld is onderdeel van ons rechtssysteem. Je maakt een fout, wordt gepakt en krijgt straf. Hoe zinvol dat ook is voor het handhaven van een zekere mate van veiligheid in de samenleving, de persoon die de straf krijgt leert er niets van. Er wordt niets ‘opgelost’.

Psychopaten en sadisten uitgezonderd, is er niemand die er intentioneel op uit is om in een werksituatie het leven van collega’s en zichzelf zuur te maken door de effectiviteit van een team opzettelijk te verzwakken. Koppel je verantwoordelijkheid aan schuld, dan verdient iedereen straf, ook degene die niet handelen, maar daar schiet niemand in dit team iets mee op.

Schuldgevoel jaagt ieder teamlid in de verdediging. Dat is het laatste wat we nodig hebben in dit ‘collectief leerproces’, wat elke team-coaching in feite is.

De acceptatie van onvermogen en vrij zijn van schuld is lastig voor iemand die een probleem heeft met impulsbeheersing (ook wel agressieprobleem genoemd). Dat gaat vaak gepaard met stevige ontkenning van het effect van eigen gedrag op anderen. Iemand kan een woedeaanval hebben en die tien minuten later alweer compleet vergeten zijn, alsof het nooit gebeurt is.

Voor zo iemand is het nemen van verantwoordelijkheid voor het effect van eigen gedrag vaak een lange weg. Daarin spelen directe collega’s een belangrijke rol, door zich niet af te keren, maar door verbinding te behouden, door het met elkaar aan te gaan, zonder eigen gevoelens en grenzen te ontkennen.

‘Niemand heeft schuld’ is een uitnodiging om bronnen van ineffectief gedrag te onderzoeken, bij jezelf en met elkaar. Dat is een proces van afpellen van lagen van zelfbescherming, van toenemend zelfinzicht, van kwetsbaarheid en openheid dat, wanneer dit proces goed gaat, de beste garantie vormt voor het doorbreken van collectief onvermogen en voor het creëren van effectieve samenwerking, waarin frustratie plaats heeft gemaakt voor begrip, compassie en voldoening.