Gezocht: nieuwe helden

In veel organisaties gaat nogal wat mis. Een overdaad aan bureaucratische systemen en procedures. Zinloze targets. Een grote kloof tussen top en werkvloer. De ene reorganisatie na de andere. Geklaag en geroddel in de wandelgangen. Machtsmisbruik. Om dit soort misstanden in organisaties te bestrijden is heldengedrag nodig. Helden: mensen die strijden voor een betere organisatie.

Boeven en helden

Philip Zimbardo is een Amerikaanse psycholoog, bekend geworden door het Stanford Prison Experiment in 1971. Studenten werden willekeurig in twee groepen opgesplitst: een gevangenengroep en een bewakersgroep. Na korte tijd begonnen de studenten zich naar hun rol te gedragen: gevangenen werden onderdanig en bewakers begonnen hun macht te misbruiken. Het experiment werd al na zes dagen stopgezet na kritiek van de vriendin van Zimbardo op de mensonterende omstandigheden. “Wat je die jongens aandoet is vreselijk.”

Zimbardo heeft jarenlang onderzocht hoe het kan dat gewone mensen in bepaalde omstandigheden duivelse daden verrichten of toelaten. Later draaide hij de vraagstelling om: kunnen we ook omstandigheden creëren die er voor zorgen dat mensen heldengedrag gaan vertonen? Zijn boek ‘het Lucifer Effect’ uit 2010 leidt tot de volgende drie adviezen voor mensen die het gevoel hebben dat er binnen hun organisatie iets niet klopt.

Advies 1: Beschouw het van een afstand

Vaak nemen we ‘foute’ situaties nauwelijks meer als zodanig waar. Ze zijn geleidelijk ontstaan en nu zitten we er midden in. Dat de baas een deel van zijn medewerkers structureel negeert – tja, zo is hij nou eenmaal. Dat mensen bij een reorganisatie bang en onzeker zijn – tja, dat is logisch. Maar zou je ook zo denken als je daar van een afstand, als buitenstaander naar zou kijken?

Afstand nemen betekent: zaken niet voor zoete koek aannemen. Bepaal bij een reorganisatie of het middel niet erger is dan de kwaal. Is een reorganisatie wel ‘de oplossing’ of zijn er ook andere manieren om het probleem aan te pakken? Levert het nieuwe kwaliteitssysteem een bijdrage aan echte kwaliteit of bestaat het vooral uit procedures en formulieren?

Het betekent ook: op de lange termijn denken. Natuurlijk, het zal best even vervelend worden als je de misstanden op jouw afdeling bij de directie aanhangig maakt. Maar hoe zou het over drie jaar zijn als jij niks doet? En hoe kijk jij dan naar jezelf? Natuurlijk, de situatie bij jouw organisatie is vandaag zoals hij is. Maar hoe zou het er eigenlijk uit moeten zien? En wat kun jij daar aan doen?

Advies 2: Ontwikkel jouw ‘moreel kompas’

Je moreel kompas richt je op dat wat goed is, jouw droom, jouw ideale organisatie. Wat is de organisatie waar je naar streeft? Om iets te bereiken heb je inspiratie nodig, een krachtig beeld waar je naar toe wilt. Als je die niet hebt ‘ontbreekt het heilige vuur’. “I have a dream”, zei Martin Luther King. Helden strijden voor hun droom.

Het geeft ook aan wat je niet wilt: wat is voor jou de ondergrens? Welk gedrag van een collega of manager vind je nog acceptabel en welke niet? Welke reorganisatie zou je wel pikken en welke niet meer? Als je daar van te voren over nadenkt, dan ben je – als die situatie zich voordoet – er ‘klaar voor’ om te handelen. Je weet wanneer de situatie een heldhaftige reactie vraagt, daar heb je over nagedacht. En onderzoek van Zimbardo laat zien dat dat de kans op heldengedrag sterk vergroot! Dus: denk aandachtig en kritisch na welke situaties op je weg kunnen komen, zodat je er niet door overvallen wordt en weet of er heldengedrag wordt gevraagd.

Advies 3: Verschuil je nooit achter een groep

Heldengedrag is altijd individueel. Iemand is een held en dat is altijd een persoon die durft in te gaan tegen de heersende opvattingen, dus tegen de druk van een groep. Het is verleidelijk je te conformeren, want als je dat niet doet kun je problemen krijgen, worden afgewezen door de groep. Het is misschien gemakkelijker gezegd dan gedaan, maar: wees daar niet bang voor. Ontwikkel, zoals Zimbardo het zegt, de ‘persoonlijke hardheid’ die nodig is om achter je eigen principes te blijven staan.

Praat met je collega's over waarden en principes. Over wat jullie belangrijk en nastrevenswaardig vinden. Praat daar ook met jullie managers over. Ga er niet al te gemakkelijk vanuit dat zij andere waarden en principes nastreven. Zouden zij niet ook graag een organisatie willen zonder overdreven top-down sturing, zonder de ene reorganisatie na de andere, zonder een overmaat aan bureaucratie en formulieren? Vaak zijn ze zich niet bewust van het effect van hun besluiten.

Maar het belangrijkste is: verstop je niet achter anderen. Bevestig jouw eigen identiteit, noemt Zimbardo dat. Wees geen meeloper, maar probeer een held te zijn, al is het maar een kleine held…