“Raadsman, ik kan al weken slecht in slaap komen. Bij de inname van Srebrenica door de Bosnische-Serviërs moest ik helpen om de vrouwen en de meisjes te scheiden van de mannen en de jongens. De vrouwen en meisjes werden met bussen de enclave uitgevoerd. Ik wilde niet dat ze geslagen en geschopt zouden worden. Terug in Nederland werd ik uitgemaakt voor oorlogsmisdadiger omdat ik mee zou hebben geholpen aan een genocide.” De sergeant tegenover mij kijkt mij wanhopig aan. Hij heeft zijn werk naar eer en geweten uitgevoerd. Volgens de regels heeft hij gedaan wat moest. Maar zijn morele kompas raakt bij terugkeer in Nederland door de publieke opinie van slag.

In mijn 26 jaar als humanistisch geestelijk verzorger bij Defensie heb ik honderden van dit soort gesprekken gevoerd. Gesprekken over schuldgevoel, schaamte, morele twijfel. Niet over wapens, niet over strategie, maar over de vraag: hoe leef ik verder met wat ik heb meegemaakt?

We kennen de term Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS) inmiddels allemaal. Maar er is een andere wond die vaak onzichtbaar blijft: Moral Injury of in gewoon Nederlands morele verwonding. Dat is het litteken dat ontstaat wanneer je eigen diepste waarden en overtuigingen botsen met wat je in de praktijk moet doen – of juist moet laten. Het is een wond die je niet ziet op een röntgenfoto, maar die het leven kan ontwrichten.

De term werd ontwikkeld door Prof. Dr. Jonathan Shay. Een Amerikaanse psychiater die veel Vietnam veteranen behandelde. Hij ontdekte dat maar een deel van de mensen die hij begeleidde, herstelde van zijn therapieën. Een ander deel bleef last houden van: schuld, schaamte, woede en onbegrip. Volgens Shay gaat het in de begeleiding van veteranen niet alleen om ‘brain’ en ‘mind’ maar ook om de sociale context waarin mensen functioneren zoals de cultuur van een organisatie, de heersende waarden in de samenleving en de rol van de media. Daar is lang niet altijd aandacht voor.

Morele verwonding speelt overigens niet alleen in de krijgsmacht. Ook in ziekenhuizen, in de zorg, bij de politie, en zelfs binnen bedrijven lopen mensen vast wanneer zij tegen beter weten in moeten handelen of lijdzaam moeten toekijken. De verpleegkundige die geen tijd krijgt om een stervende patiënt de hand vast te houden. De agent die wéér een melding krijgt die hij niet kan opvolgen. De medewerker die voor targets moet gaan terwijl alles in hem roept dat dit niet goed is voor de klant.

Organisaties besteden veel aandacht aan prestaties, effectiviteit en innovatie. Maar hoe vaak stellen we onszelf de vraag: welke morele last leggen we eigenlijk op de schouders van onze mensen? En wie vangt hen op als die last te zwaar wordt? Bij Defensie hebben we geleerd dat welzijn en humanisering geen luxe zijn, maar een randvoorwaarde. Een militair die moreel verwond raakt, functioneert niet meer en verliest vaak ook zichzelf. Hetzelfde geldt voor iedere medewerker, in elke organisatie.

Mijn overtuiging is dat leiderschap pas echt betekenis krijgt als het niet alleen gaat om doelen en resultaten, maar ook om het borgen van menselijke waardigheid in het werk. Hoe zorgen we dat mensen ’s avonds naar huis gaan en in de spiegel kunnen kijken zonder te denken: “Ik heb mezelf vandaag verloochend.” De sergeant met wie ik sprak? Hij is doorgegaan. Niet omdat de pijn weg is, maar omdat hij erover kon praten, omdat hij gezien werd, omdat zijn ervaring er mocht zijn. Dat is de eerste stap naar herstel: erkenning. Door erover te praten, leerde hij zijn morele verwonding te integreren in zijn leven en in het reine te komen met zijn geweten.

En misschien is dat wel de kern van mijn boodschap aan managers, bestuurders en leiders: zorg voor een cultuur waarin morele ervaringen gedeeld mogen worden. Niet alleen de successen, maar juist de twijfel, de lastige keuzes, de pijn. Want als we die verhalen onderdrukken, creëren we niet alleen ongelukkige werknemers, maar ook een organisatie zonder ziel.

Het slot van mijn verhaal is eenvoudig: prestaties houden organisaties overeind. Maar zingeving en menselijkheid houden mensen overeind en dragen uiteindelijk bij aan morele groei. Zonder mensen, zonder hun waardigheid, is er geen organisatie om trots op te zijn.