Met wijsheid bezuinigen kan ook

Columns

Den Haag werkt hard aan plannen om voor vele miljarden te bezuinigen. Gemeenten hoeven zich geen illusies te maken. Hun bezuinigingstaakstelling zal groot zijn. Tegelijk weten we uit ervaring dat gemeenten grote moeite zullen hebben met het waarmaken daarvan. Dat heeft voor een deel te maken met hoe het lokale bestuur werkt.

Laten we beginnen met enkele voorbeelden. Voorbeelden van verdedigingsmechanismen, zoals die binnen gemeenten een rol spelen:

‘We moeten dit bedrag dit jaar nog uitgeven, anders krijgen we het volgend jaar niet meer.’ ‘We zouden kunnen bezuinigen op project x, maar dan wil ik het vrijvallende bedrag wel binnen onze eigen afdeling inzetten.' ‘Dat project zal waarschijnlijk nooit meer gerealiseerd worden, maar laat de post maar staan, dan hebben we dat achter de hand.’ 'Het kan natuurlijk ook voor de helft van de prijs, maar dan moeten we die ellenlange procedure weer door.’

Dit soort mechanismen is taai en daarom zit er waarschijnlijk bij veel gemeenten behoorlijk wat speling in de organisatie. Daar kan men moralistisch over doen, maar dan miskent men de logica er achter. Ambtenaren die voor hun zaak staan, houden er rekening mee dat als zij er niet voor opkomen, niemand het doet. Dat maakt het onvermijdelijk dat bij een gewone bezuinigingsoperatie strategisch met gegevens zal worden omgesprongen. Het gaat hier tenminste voor een deel om goed ambtenarengedrag. Althans: zo lang er niets verandert aan de omgeving waarin ze hun werk moeten doen.

Het kan allemaal niet los gezien worden van ons politiek-bestuurlijke systeem. In een omgeving waar het bestuur één lijn moet trekken, maar bestuurders zichzelf tegelijkertijd politiek moeten profileren, is de koers zelden voor langere tijd helder. In een omgeving waar het primaat van de politiek gekoesterd wordt, is het vaak maar verstandiger om zaken een beetje vaag te houden, zodat je er nog veel kanten mee op kunt. In een omgeving waar gekozen vertegenwoordigers zich vaak beperken tot het plaatsen van wat kanttekeningen aan het eind van het proces, en waar bovendien juridische correctheid boven uitvoerbaarheid wordt gesteld, tiert bureaucratisering welig. Dat iedereen in deze context zijn eigen spel ontwikkelt om nog wat gedaan te krijgen is niet meer dan logisch. Maar als iedereen het doet, wordt de totale situatie er alleen maar onoverzichtelijker op.

Omdat de hier beschreven mechanismen inherent zijn aan ons systeem, zijn ze niet echt oplosbaar. Maar we kunnen ze wel beter hanteerbaar maken. Wij zien daar een belangrijke verantwoordelijkheid voor de gemeentesecretaris eventueel samen met de burgemeester. Zij moeten de verantwoordelijkheid nemen om deze mechanismen expliciet te benoemen om ze daardoor beter hanteerbaarder te maken. Dan kan er tijdelijk rond kritische thema’s wellicht toch een min of meer stabiele situatie wordt geschapen.

Gegeven de geschetste dynamiek, zijn de gestelde bezuinigingsdoelen onhaalbaar zonder onnodige schade aan te richten. Ze vormen daarmee ook een goede gelegenheid voor een fundamenteler verandering in het functioneren van de lokale overheid. Het mechanisme van het spel is niet te veranderen, maar de manier waarop het gespeeld wordt wel.

Zo’n tijdelijk stabiele situatie is alleen te creëren als de sleutelpersonen aan de top van de gemeentelijke organisatie dat echt – persoonlijk – willen. Dat betekent dat zij op een andere manier dan gebruikelijk met elkaar in gesprek moeten komen. Open verkennen wat er zou moeten gebeuren en hoe dat zou kunnen. Daar zijn werkvormen voor: in een andere ambiance een door een derde geleid verkennend gesprek voeren, waarbij ieder zich inleeft in de (lastige) situatie van de ander. Niet gelijk naar oplossingen, die komen wel als ze er zijn. En als de wil er is, zijn die er ook. Nodig is alleen een initiatiefnemer, een gemeentesecretaris die er in gelooft

We hoeven weinig illusies te hebben dat dit makkelijk te realiseren is. Vooral in grootschalige gemeentelijke organisaties zal het moeilijk zijn. Het maakt meer kans in middelgrote of kleinere gemeenten waar partijen dichter op elkaar en op de bevolking zitten. Een andere aanpak maakt echter wel minder brokken. De komende bezuinigingen zullen diep ingrijpen. Maar ze hoeven niet meer schade aan te richten dan nodig is.

Jan den Hollander is geassocieerd partner bij Van de Bunt adviseurs voor organisatie en beleid in Amsterdam.

Kom met uw praktijkervaringen op het terrein van managen en organiseren

Deel uw kennis, schrijf 3 columns of artikelen en ontvang een gratis pro-abonnement (twv €200)

Word een pro!

SCHRIJF MEE >>

Rene Verbrugge
Twee opvallende voorstellen in de brede heroverwegingen verdienen meer aandacht. In het rapport 'Openbaar bestuur' wordt uitgelegd waarom gemeenten moeten bezuinigen. Er wordt een verlaging van € 1,7 miljard van het gemeentefonds voorgesteld, omdat de eigen inkomsten van gemeenten hoger zijn dan het niveau waarmee in het gemeentefonds rekening wordt gehouden.
Bovendien zou betere samenwerking tussen overheden een besparing van € 800 miljoen op ‘apparaatskosten’ opleveren.
Gemeenten hebben dus jarenlang teveel gekregen, war ze in 2012 en later moeten inleveren. Medeleiden is misplaatst
Jan den Hollander
Auteur
Beste Rene Verbruggen

Er valt over het al dan niet terecht zijn van bezuinigingen bij gemeenten welllicht het nodige te zeggen, feit is dat ze moeten bezuinigen. En bezuinigen is altijd lastig omdat men op een hoger niveau van inkomsten en uitgaven is ingesteld. Daarom is het belangrijk om het in een zorgvuldig proces te doen om niet meer schade aan te richten dan nodig is. Meestal gaat het helaas anders. Zo'n zorgvuldig 'wijs' proces is mogelijk als enkele sleutelpersonen in een gemeente dat willen. Mijn colum ging dan ook niet over medelijden - waarom zou ik dat met ze hebben, zo tragisch is het nu ook weer niet - maar over een verstandige manier van met het vraagstuk 'bezuinigen' omgaan.

Jan den Holander

Meer over Overheid