Meesterschap van de programmaleider

In deze Volatility-Uncentainty-Complexity-Ambiquity tijd – als ‘VUCA’ inmiddels een bekender begrip – is het een illusie om te vooronderstellen dat onze bestaande veilige structuren voldoende soelaas bieden. Daarvoor is het allemaal té complex, té onzeker geworden en gaan veranderingen gewoon té snel. Wat voor sommige zaken (denk aan: innovaties) schreeuwt om andere wijzen van organiseren: flexibeler, korter op de bal, in wisselende samenstellingen en sneller geoperationaliseerd. Met minder verzuchting en gedoe. Logisch dus dat het vak ‘programmamanagement’ de laatste jaren zo in de lift zit: van start-up naar scale-up.

Boekenkasten vol over instrumentaria

Over de ins en outs van het programmamanagementvak (lees: qua methoden en technieken) is inmiddels het nodige geschreven en ook gesproken – zo mag ik al een jaar of tien onder de bezielende leiding van Jo Bos doceren in de AOG-leergang Strategisch Programmamanagement. Vaak hameren we in die colleges op het grote belang van de programmamanager zélf: want een sterke professionele identiteit en stevig geankerd leiderschap vormen immers de basis voor dé rolinvulling van een succesvolle programmamanager.

Wonderlijk dat er dan nog zo weinig literatuur beschikbaar is over de noodzakelijke bagage van die programmaleider als persoon: van hem- of haarzelf! Geen gewauwel over leidende principes of indrukwekkende praktijktheorieën gevuld met instrumentaria of modellen, maar gewoon heel aards: wat is dat voor figuur en wat moet die programmamanager meenemen als het gaat om werken vanuit een visie, het omgaan met macht/gezag, als het aankomt op het verbinden van mensen en belangen. En hoe geef je als programmamanager dagelijks invulling aan thema’s als moed, kwetsbaar opstellen, integriteit en vertrouwen. En hoe eerlijk ben je als programmamanager naar jezelf – hoe goed ken jij jezelf eigenlijk? Opdat jij als programmaleider weet hoe je handelt onder stress – of hoe je performt in mindere dagen …

Maar liefst veertien thema’s

Goed nieuws: sinds deze week is het boek ‘Leiderschap van de programmamanager’ van het schrijverstrio Björn Prevaas, Jo Bos en Helmuth Stoop beschikbaar. Men vroeg mij een review te schrijven – kon ik natuurlijk niet weigeren. De auteurs waarschuwden al in hun voorwoord: ‘je hoeft het boek echt niet te lezen van kaft tot kaft’. Anders gezegd je kunt er gerust wat in grasduinen. Maar dat gold niet voor mij: toen ik eenmaal was begonnen, kon ik niet meer stoppen, die bijna 400 (!) pagina’s in één ruk uitgelezen. En ik moet zeggen: petje af heren Prevaas, Bos en Stoop. Want is weet uit eigen ervaring wat het is om een boek te schrijven – als je 80% van de tekstblokken hebt, is pas 20% van het werk verricht! Een uitgebreid naslagwerk waarin maar liefst veertien (jawel!) thema’s keurig zijn uitgewerkt en beschreven. Niet alleen voorzien van de laatste state of the art qua literatuur, maar ook steeds met uitstapjes naar daar waar het allemaal gebeurt: de praktijk (naar analogie van de grote Caesar: ‘de praktijk is dé leermeester van alle dingen’). En met een reeks van reflectievragen je aanzetten tot nadenken. Want een goed leerboek geeft niet alleen antwoorden, het stelt ook de juiste vragen. En verleid je tot bespiegelingen. Of tot mijmeringen over je eigen effectiviteit. Van die dingen.

Niet meer vluchten in inhoud

En met die gelikte hoofdstukken van het scribententrio Prevaas-Bos-Stoop kun je zoals ik iets te lang heb gedaan niet meer vluchten in de inhoud. Want ik was ook een van die zeventien programmamanagers die in 2016 werd geïnviteerd om iets te vertellen over de invulling van mijn eigen rol in het programma dat ik toen leidde (‘zeg Dirk-Jan, waarom hebben ze nou net jou gevraagd voor dit vraagstuk’). Ik vond dat lastig – het is makkelijker om een verhaal te vertellen over hoe ‘succesvol ons programma was’. Niet in de laatste plaats omdat ik een adept ben van de veelbesproken Harry S. Truman-school: ‘it’s amazing what you can accomplish if you don’t care who gets the credits’. In zo’n context voelt het toch wat ongemakkelijk om het steeds over jezelf te hebben, waar jij als programmamanager het verschil in maakt. Toch moet dat wel – want zeer zeker, zelfs ik merk hoe belangrijk mijn eigen rol is in de taaie programma’s die ik mag trekken. Mijn eigen ownership en bijbehorende doorzettingskracht, mijn verbindend vermogen, mijn rolopvatting om ook anderen te laten schitteren, mijn rolinvulling om in cocreatie te komen tot die gedragen visie, etc. Of de wijze waarop je zonder formele macht hét spel slim moet spelen: van buiten naar binnen en zowel op operationeel niveau als soms ook bovenover. Gericht op het doorbreken van patronen. Want laten we wel zijn: je opdracht is om dingen te doen die nog niet eerder zijn vertoond, om iets neer te zetten dat niet eerder is gefikst.

Daarom dat ik één ding zeker weet: met deze goed gedocumenteerde veertien thema’s ga ik mezelf verrijken. Om zo op een aantal punten stappen te zetten van onbewust onbekwaam naar uiteindelijk bewust bekwaam. Om daarmee nog effectiever te kunnen handelen in die mêlee waarin je als programmamanager dagelijks opereert …

Eigen Koninkrijk als twijfelachtig middelpunt

Tot slot: niet alleen hosanna – uiteraard leest een reviewer met een kritische bril. Op zoek naar schaduwkanten van dit meesterwerk. Ik vind dat de schrijvers te veel uitgaan van bestaande organisaties. Want ik geloof erg in de stelling dat innovaties niet binnen organisaties, maar vooral tussen organisaties ontstaan. Wat vraagt om hele andere organisatievormen, netwerkachtig van opzet. Vanuit een triple helix community of 4O (Ondernemers-Overheden-Onderwijsinstellingen-Omgeving) waarin alle partijen hun share leveren om zo stappen te zetten op weg naar nieuw ecosysteem. Gericht op dat gemeenschappelijke doel. Waarbij niet je eigen Koninkrijk of Hertogdom het twijfelachtig middelpunt is, maar de maatschappelijke uitdaging. What else?

Kort en goed: dit boek is een prachtige verrijking aan het arsenaal wat is geschreven over het mooie vak programmamanagement.