Of je nu chirurg bent, belastingambtenaar, politieagent of medewerker in een gevangenis – je werkt in een omgeving waarin het eigenlijk niet fout mág gaan. Want de gevolgen van een fout kunnen diep ingrijpen in levens. Die wetenschap leidt vaak tot een reflex: meer controle, meer regels, meer toezicht. Maar juist die drang om alles te beheersen, kan ontwikkeling verstikken. Angst voor fouten verdringt de ruimte voor leren, vakmanschap en initiatief.

Organisatieontwikkeling in een omgeving waarin niets fout mag gaan, betekent vaak een zoektocht naar balans tussen veiligheid en menselijkheid, tussen regels en ruimte. In mijn boek Veranderen achter gesloten deuren laat ik aan de hand van mijn ervaringen als gevangenisdirecteur zien hoe humaniteit en vakmanschap bijdragen aan een werkklimaat waarin professionals zich kunnen ontwikkelen, verantwoordelijkheid nemen en met veerkracht omgaan met verandering. Want juist in organisaties waar het niet fout mag gaan, is de waarde van ontwikkeling het grootst. In dit artikel werk ik dat uit aan de hand van vijf thema’s.

Veranderen – De noodzaak van beweging

Zonder ontwikkeling verliest elke organisatie haar verbinding met de werkelijkheid. De samenleving verandert, kennis groeit, verwachtingen verschuiven – en organisaties moeten meebewegen. 

Veranderen is geen luxe, maar noodzaak.

Toch is ‘verandering’ vaak een beladen woord. Mensen willen niet veranderd wórden, ze willen zich ontwikkelen. Daarom spreek ik liever over ontwikkelen als een beweging, niet als een project met een begin en einde. Ontwikkeling gaat over gezamenlijk leren, over het vermogen om te reflecteren en aan te passen.

Wie dit begrijpt, ziet veranderen niet als bedreiging, maar als bron van energie. Een organisatie die kan leren, is veerkrachtig. En juist in omgevingen waarin niets fout mag gaan, is die veerkracht onmisbaar.

Systeemwereld en leefwereld – De waarde van evenwicht

In elke organisatie bestaan twee werelden: de systeemwereld van regels, procedures en structuren, en de leefwereld van mensen die elke dag het echte werk doen. Beide zijn nodig. Maar als de systeemwereld overheerst, verdwijnt de ziel uit het werk.

In mijn boek beschrijf ik hoe die spanning voelbaar is binnen gevangenissen: beleid dat veiligheid wil garanderen, maar soms de menselijke maat uit het oog verliest. Als protocollen belangrijker worden dan de bedoeling, verdwijnt ruimte voor maatwerk en professionaliteit. Het volgende voorbeeld maakt dat voor mij heel duidelijk.

Frisse lucht
Ik spreek de mentor van een ‘draaideurcrimineel’, een man met multiproblematiek. Ze vertelt dat ze een gedragsverandering ziet en vermoedt een psychose. Ze stelde de man voor samen te wandelen op de sportplaats; frisse lucht, ruimte, weinig prikkels, dat zou hem goed doen. Maar toen ze zich samen meldden bij de buitendeur weigerde de bewaker de deur te openen, omdat het tegen de regels is om een-op-een op de luchtplaats te zijn. ‘Je kunt meekijken op de camera’s’, probeerde ze nog. Tevergeefs. Terug op de afdeling moet de gedetineerde terug in zijn cel van vijf bij twee meter, waar hij achter de gesloten deur alleen is met al zijn angsten.

De mentor probeert zich over de teleurstelling heen te zetten. Natuurlijk snapt ze de regels en wil ze graag veilig werken, maar in deze situatie was het volgens haar deskundige oordeel veiliger om samen op de prikkelarme luchtplaats rustig in gesprek te gaan.

De waarde ligt in de verbinding tussen beide werelden. Beleid moet richting geven, niet beknellen. Regels zijn er om de bedoeling te ondersteunen, niet om die te vervangen. Waar leef- en systeemwereld in balans zijn, ontstaat een organisatie die betrouwbaar én menselijk is.

Vakmanschap – De motor van kwaliteit

Vakmanschap is de motor van elke organisatie. Het is de stille kracht van professionals die hun werk kennen, verantwoordelijkheid nemen en weten wat er nodig is. Zonder ruimte voor vakmanschap ontstaat middelmatigheid.

Het is essentieel om die ruimte bewust te creëren. Niet alleen door minder regels, maar door vertrouwen te geven. Door medewerkers te betrekken bij beleid en verandering. Door hun kennis en ervaring te benutten als bron van innovatie.

In organisaties waar vakmensen zingeving ervaren en invloed hebben op hun werk, stijgen motivatie, kwaliteit én resultaten. Vakmanschap is dus niet alleen waardevol voor het individu, maar ook voor de samenleving die op dat vakmanschap vertrouwt.

Anders Doen – De kracht van maatwerk

Regels zijn belangrijk, maar ze zijn nooit een doel op zich. Soms vraagt een situatie om iets anders: een uitzondering, een creatieve oplossing, een menselijke afweging. Juist dat durven afwijken met zorgvuldigheid is een teken van volwassenheid in organisaties.

Anders doen is niet willekeurig handelen, maar bewust maatwerk leveren. Het is het vermogen om de bedoeling centraal te stellen, ook als de regel tekortschiet. Dat vraagt lef, reflectie en vertrouwen – maar het levert veel op: rechtvaardiger besluiten, meer eigenaarschap en een organisatie die leert van haar eigen handelen.

Maatwerk is de tastbare vorm van humaniteit in beleid en uitvoering.

Leiderschap – Ruimte geven aan groei

Ontwikkelen vraagt om een nieuwe vorm van leiderschap. Geen leiders die controleren, maar leiders die ruimte scheppen. Die sturen op het waarom en het wat, en het hoe overlaten aan de vakmensen.

Dienend leiderschap draait om vertrouwen, richting en bescherming. Om het creëren van een veilige cultuur waarin mensen durven leren en in fouten een kans zien om het beter te gaan doen. Een leider is het hitteschild voor zijn team, niet de controleur van fouten.

Leiderschap is ook hoop bieden: het geloof dat het beter kan, dat ontwikkeling zin heeft. Want elke beweging begint met iemand die zegt: we kunnen het anders doen.

Tot slot

Ik nodig je uit om anders te kijken naar veranderen. Niet als iets wat van bovenaf wordt opgelegd, maar als een gezamenlijk ontwikkelproces waarin mensen, regels en waarden elkaar versterken.

Juist in organisaties waar niets fout mag gaan, vormt ruimte voor humaniteit, vakmanschap en leiderschap de sleutel tot groei, vertrouwen en veiligheid. Want echte veiligheid ontstaat niet door alles te beheersen – maar door samen te blijven leren.

Marga van Dam is auteur van het boek Veranderen achter gesloten deuren. Ze werkte in verschillende leidinggevende rollen bij politie en justitie.