Op 20 december j.l. promoveerde Jelle van Baardewijk op de VU met een onderzoek naar de morele vorming van bedrijfskunde studenten aan een drietal Nederlandse universiteiten. Hij onderzocht zowel de ethisch-filosofische grondslag van bedrijfskunde opleidingen als wat daarvan blijft hangen bij de studenten. Dat is bedroevend weinig. Punt één is dat er in de opleiding weinig aandacht wordt besteed aan ethiek, punt twee weten de studenten er bitter weinig van te reproduceren.

Kritiek van Mintzberg

Van Baardewijk komt op basis van zijn interviews tot een vijftal typen studenten bedrijfskunde. De twee meest in het oog springende typen zijn: de student die ofwel een goedwillende manager ofwel een harde marktgerichte manager wil worden. Het beroepsbeeld dat de ondervraagde studenten hebben van de manager is mager; winst maken en ongeveer twintig medewerkers aansturen.

Als je dit ziet ben je geneigd Mintzberg gelijk te geven die al jaar en dag fulmineert tegen business schools. Hij vraagt zich af of het zin heeft studenten bedrijfskunde vol te stoppen met theorieën en instrumenten terwijl ze zich wegens gebrek aan werkervaring nog niet kunnen voorstellen bij hoe het echt werkt in de praktijk van het bedrijfsleven. Hij pleit ervoor alleen studenten met werkervaring toe te laten op een business school. Natuurlijk verschilt de Amerikaanse context waar Mintzberg over schrijft van de Nederlandse; toch blijft zijn kritiek overeind bij het bekijken van bedrijfskunde opleidingen in ons land. Zo gebruiken deze opleidingen overwegend Anglo-Amerikaanse leerboeken, met casuïstiek en focus op grote multinationals terwijl in het Nederlands bedrijfsleven het MKB de boventoon voert.

Methodologie                                                                                                                         

Tijdens de promotieplechtigheid zelf brachten verschillende opponenten de gebruikte “Q methodologie”, Stephenson (1953),  ter sprake. Mag je op basis van deze in hun ogen zwakke methode überhaupt wel conclusies trekken? Daar gelden de wijze woorden van Cor Lammers, van 1964 tot 1993 hoogleraar organisatiesociologie aan de Rijksuniversiteit Leiden: resultaten uit kwalitatief vooronderzoek worden bijna altijd bevestigd door kwantitatief vervolgonderzoek! Afgezien van de vraag of kwantitatief onderzoek überhaupt krachtiger onderzoeksresultaten oplevert. De oproep van de promovendus om nader onderzoek te doen past in de verantwoorde traditie van “further research is needed”. Als werkhypothese zijn deze eerste bevindingen een goed startpunt. Vervolg zou mijns inziens de vorm moeten krijgen van actie onderzoek van de betreffende faculteiten in goede samenwerking met het bedrijfsleven.

Vooronderstellingen in het bedrijfskunde onderwijs

De auteur vestigt de aandacht op bedrijfskundige vooronderstellingen in academische studieboeken en colleges. Winst, concurrentie, effectiviteit en efficiency spelen een hoofdrol in de veelal Anglo-Amerikaanse literatuur. Terwijl de realiteit van de onderneming in de 21e eeuw veel meer en diepere interne en externe lagen omvat zoals (angst)cultuur, democratie, transparantie, klimaat, diversiteit, belang van werknemers, inclusief pesten op de werkvloer, en fysieke omgeving. Het aantal aandachtspunten is ad libitum uit te breiden met onder meer discriminatie, mensen- en dierenrechten, eenzaamheid, armoede, vrede, uitbuiting, rechtvaardigheid, de Bergrede, immigratie. Natuurlijk kan een bedrijf niet de noden van de hele wereld op zijn nek nemen, maar de alom opduikende voorbeelden van misstanden binnen en buiten bedrijven nopen tot nadenken over keuzes die gemaakt worden als we ernst willen maken met het verbeteren van de wereld.

Keuzeprocessen bij ethiek van bedrijven

Naar besluitvormingsprocessen is veel onderzoek gedaan, met als pioniers March en Simon in de jaren vijftig tot en met tachtig van de vorige eeuw. Deze en andere studies tonen aan dat besluitvorming nooit in rechte lijn verloopt maar in belangrijke mate bepaald wordt door complex gelaagde interne politiek binnen organisaties. Dit wordt prachtig in beeld gebracht in de Britse comedy serie Yes Minister, later gevolgd door Yes Prime Minister (1980-1984). Met andere woorden ethiek rond interne of externe bedrijfsomstandigheden is geen rationele lijn van ‘zo gaan we het doen’, maar moet altijd eerst door de vervormende trechter van besluitvorming.

Desinteresse in ethiek

Is ethiek iets voor watjes? De desinteresse voor ethiek is niet exclusief voor bedrijfskunde maar komt breder in de maatschappij voor. NRC Handelsblad publiceerde zaterdag 4 januari j.l. een aantal artikelen over advocaten aan de Zuidas. “We zijn er voor de klant” is daar de moraal. Dat strookt helemaal met het beeld hierboven van de studenten bedrijfskunde over hun toekomstige werk. Hun beroepsbeeld komt neer op geld verdienen en leidinggeven aan een x aantal medewerkers.

De colleges ethiek die tijdens de opleiding bedrijfskunde worden gegeven zijn weinig frequent en worden te weinig ingebed in de leerstof over strategie, structuur, leidinggeven en ondernemerschap. De studenten worden te weinig uitgedaagd om bedrijfs problemen in de bredere maatschappelijke context te bekijken en daar methoden voor te ontwikkelen.

Is dat erg? In ieder geval zorgelijk want als net afgestudeerden zo het bedrijfsleven instappen zijn ze blind voor allerlei misstanden in en buiten hun werk.

Zie ook Paul Scheffer’s column over de morele bijziendheid van taxiplatform Uber. Het tragische lot van klokkenluiders hoeft dan geen verbazing te wekken. Wangedrag van CEO’s van grote bedrijven evenmin.

Hoe nu verder

Van Baardewijk doet een aantal relevante aanbevelingen ter verbetering van de ethische dimensie in de bedrijfskunde opleiding met intensieve aandacht voor de praktijk naast geschiedenis, sociologie en politicologie. Hij pleit voor een ethiek die zich niet alleen op het individu richt maar ook op de collectieve verantwoordelijkheid van organisaties.

Bedrijfskunde opleidingen doen al stappen in de goede richting zoals sinds een aantal jaren het herinvoeren van de praktijkstage. Toch ben ik van mening dat de betreffende faculteiten veel serieuzer aandacht moeten besteden aan het onderwerp dat Van Baardewijk onderzocht en gerapporteerd heeft. Laat dit niet wachten op de uitkomst van vervolgonderzoek.

Literatuur:

• Baardewijk, Jelle J. van, The Moral Formation of Business Students, 2018
• Driessen, Camil, Het carrièrepad op de Zuidas is simpel: up or out, NRC Handelsblad, 4 januari 2019
• Heijden, Teri van der, Joris Kooiman,‘Ik zou een oproep aan advocaten doen: toon publiek leiderschap’ NRC Handelsblad, 4 januari 2019
• Huygen, Maarten, ‘Niet weten wat ‘goed doen’ betekent’, NRC Handelsblad, 2 januari 2019
• March, James G ., & Johan P. Olsen), Garbage Can Models of Decision Making in Organizations. In: James G. March & Roger Weissinger-Baylon (Eds.), Ambiguity and Command, 1986
• Mattheus 5, 6 en 7, de Bergrede
• Mintzberg, Henry, Managers Not MBAs, A Hard Look at The Soft Practice of Managing and Management Development, 2005
• Reason, Peter, & Hillary Bradbury, The Handbook of Action Research, 2nd Edition, 2007
• Scheffer, Paul, De morele bijziendheid van Uber blijft verrassen, NRC Handelsblad, 30 januari 2019
• Simon, Herbert A . Administrative Behavior: A Study o f Decision-making Processes in Administrative Organizations, 2nd ed., 1957
• Stephenson, W. The study of behavior: Q-technique and its methodology, 1953