Over het bystander effect en het klimaat

Het bystander effect is een bekend psychologisch fenomeen. Het beschrijft effect dat optreedt wanneer een groep mensen toekijkt bij een noodsituatie maar waarbij er niemand in actie komt. De theorie luidt: hoe groter de groep omstanders, hoe kleiner de kans dat iemand ingrijpt. 

'Overshoot day' viel dit jaar op 29 juli. Dit betekent dat op die dag regeneratieve bronnen van 2019 waren opgebruikt. Vanaf 30 juli zijn we begonnen met het verbruiken van meer hulpbronnen dan de planeet in een jaar kan regenereren. Dat is toch wel ernstig. We kunnen spreken van een noodsituatie. Gek genoeg blijven we allemaal er erg rustig onder. Het klimaatakkoord wordt door de Volkskrant omschreven als een ‘politiek compromis dat de aarde niet gaat redden’ en ook in organisaties gaat het roer nog niet radicaal om.

Ik spreek veel CEO’s, CFO’s en COO’s die wel graag iets zouden willen doen. Tegelijkertijd geven ze aan dat werken vanuit purpose – dus met business model dat goed is voor mens en milieu - nog niet voldoende leeft bij de aandeelhouders of binnen de rest van hun MT. Een duurzaam business model valt nog steeds in de categorie ‘nice to have’ en wordt gezien als een item dat zeker hoog op de agenda staat, maar nog niet bovenaan. Op meta-niveau doen we eigenlijk het equivalent van niks, enkele moedige uitzonderingen daargelaten natuurlijk. Hoe komt dit? Hebben we hier misschien te maken met het bystander effect?

Een verklaring voor het bystander effect is een verkeerde inschatting van de situatie. De mens heeft van nature in zich dat hij niet ‘anders’ wil zijn dan de rest. We vergelijken onszelf met anderen en wanneer een ander in een noodsituatie niks doet, kan je makkelijk aannemen dat het dan allemaal wel meevalt. Is dit misschien het geval? Kijken organisaties vooral naar elkaar om te bepalen hoe hoog de urgentie is?

Of geldt hier de andere verklaring voor het bystander effect, namelijk de “diffusion of responsibility”. Zoals de term zegt, treedt er in een noodsituatie een verdeling van verantwoordelijkheid op. Iedere omstander voelt hierdoor minder druk om zelf te actie te ondernemen. De verantwoordelijkheid is verdeeld over de hele groep waardoor het makkelijk is om te denken: “oh die ander doet wel iets”. Het probleem is dat iedereen dat denkt waardoor er uiteindelijk niemand iets doet. Zou dit een verklaring kunnen zijn voor het uitblijven van échte actie? Want wie is er nou eigenlijk eindverantwoordelijk voor het milieu? Is dat de politiek? Zijn het de bedrijven? Of misschien is het toch de consument zelf? Waar geen duidelijke verantwoordelijke is, zijn er ook geen consequenties voor degene die zijn verantwoordelijkheid niet neemt.

Natuurlijk zijn er wel data waaruit blijkt bij wie de verantwoordelijkheid uiteindelijk ligt. Uit een rekensom van Joeri Scholtens op Brainwash.nl blijkt dat de consument in verhouding tot de grote organisaties maar weinig impact heeft. De besparing die het oplevert wanneer een miljoen mensen niet meer zouden vliegen, tien kilo minder vlees per jaar eten, hun daken met zonnepanelen beleggen, omschakelen naar elektrisch rijden en hun douchetijd halveren, gelijk staat aan de jaar-uitstoot van precies één Nederlandse kolencentrale. Of nog bonter, het staat gelijk aan minder dan 1% van wereldwijde uitstoot van Shell’s producten in 2015. Dus bij wie ligt de verantwoordelijkheid om radicale actie te ondernemen? Tsja….

Gelukkig is er is een manier om het bystander effect te verbreken. Wanneer het de persoon in nood namelijk één persoon uit de massa pikt - “hey jij daar met die rode jas” – en deze persoon aanspoort om iets te doen, dan zal aangewezen persoon hoogst waarschijnlijk in actie komen. De verantwoordelijkheid is nu namelijk niet meer verdeeld over een anonieme groep, maar ligt specifiek bij één persoon. Het is dus kennelijk nodig om expliciet iemand aan te wijzen voordat hij in actie komt. Misschien is dit een oplossing? Een onafhankelijke commissie die – namens de aarde - organisatie aanwijst om hun verantwoordelijkheid te nemen in het oplossen van de klimaat problematiek? Of is het makkelijker als ik gewoon even wijs? Gezien de urgentie wel de snelste oplossing, dus daar gaan we: CEO’s, CFO’s, CIO’s, en COO’s - ik wijs naar jullie. Kom in actie voor het te laat is! Wie voelt zich aangesproken?