Het identiteitsconflict bij ‘Beschaafd digitaliseren’

Zonder ons er bewust van te zijn wisselen we voortdurend van identiteit. Het ene moment zijn we het autonome individu als inwoner of burger in Nederland. Op het andere moment de representant van een organisatie waar we voor werken of, anders gezegd, onze identiteit aan uitlenen. Als we namens de organisatie ‘gedwongen’ worden om keuzes te maken waarmee we ons als autonoom individu niet (moreel) kunnen verenigen, proberen we dit vaak goed te praten. Deze innerlijke strijd tussen persoonlijke overtuiging en professionele verplichting kan leiden tot een gevoel van vervreemding van onszelf, alsof we twee verschillende personen zijn die voortdurend met elkaar in conflict zijn.

Dr. Jekyll en Mr. Hyde

Deze dynamiek van uitwisselen van identiteit doet sterk denken aan het klassieke verhaal van Dr. Jekyll en Mr. Hyde, waarin één persoon twee tegengestelde identiteiten belichaamt. In Robert Louis Stevenson's novelle transformeert Dr. Henry Jekyll, een gerespecteerde arts met een sterke morele overtuiging, zichzelf in Edward Hyde, een kwaadaardig en amoreel individu. Deze transformatie is niet slechts fysiek, maar ook moreel en gedragsmatig. Dr. Jekyll kiest er bewust voor om het serum te drinken dat hem in Mr. Hyde verandert, wat symbool staat voor het bewuste besluit om morele grenzen te overschrijden. Naarmate het verhaal vordert, verliest Jekyll steeds meer controle over de transformaties, wat resulteert in onvrijwillige en onverwachte veranderingen in Hyde. Hyde gedraagt zich immoreel en gewelddadig, en Jekyll probeert zijn acties te rechtvaardigen door te beweren dat het een aparte entiteit betreft, hoewel hij diep van binnen weet dat Hyde een deel van hem is.

Tegenstrijdige identiteit

Net zoals Dr. Jekyll en Mr. Hyde twee kanten van dezelfde persoon vertegenwoordigen, kunnen professionals in de digitale sector worstelen met tegenstrijdige identiteiten en morele dilemma's. Een IT-professional bij een tech-bedrijf kan ervoor kiezen om deel te nemen aan projecten die persoonlijke gegevens verzamelen zonder toestemming. Ondanks de persoonlijke overtuiging dat privacy belangrijk is, rationaliseert en rechtvaardigt deze professional de keuze door te denken aan de voordelen voor het bedrijf of de vooruitgang in technologie. Een data-analist kan aanvankelijk ethisch omgaan met data, maar door druk van bovenaf om resultaten te behalen, kan deze persoon uiteindelijk de controle verliezen en data manipuleren of privacy schenden zonder dit aanvankelijk te willen. Een softwareontwikkelaar werkt aan algoritmen die discriminatie in de hand werken. Hoewel deze persoonlijk tegen discriminatie is, rechtvaardigt deze ontwikkelaar het werk door te zeggen dat die slechts een klein radertje is in een groot systeem en dat de uiteindelijke beslissingen buiten diens controle liggen.

Het identiteitsconflict beperkt zich niet tot alleen de digitalisering en komt voor in vrijwel alle sectoren.

Zoals Jekyll zijn daden als Hyde probeert te rechtvaardigen door te beweren dat het Hyde is en niet hijzelf, schuiven medewerkers in organisaties vaak de verantwoordelijkheid voor immorele handelingen af op de organisatie als geheel.

Organisaties creëren een cultuur waarin bepaalde dubieuze handelingen genormaliseerd worden, net zoals Jekyll's wetenschappelijke nieuwsgierigheid en de daaruit voortvloeiende experimenten geleid hebben tot de creatie van Hyde.

In bedrijven kunnen prestatie-indicatoren en winstdoelstellingen individuen verleiden tot amorele compromissen.

De organisatie als handelingskader

In het hoofdstuk 'De organisatie als ethisch handelingskader' geeft Joan Baaijens in het boek ‘Beschaafd digitaliseren’ een schitterende (wetenschappelijke) uiteenzetting van dit fenomeen. Een handelingskader is een sociale ruimte waarbinnen individueel gedrag tot stand komt door doelgerichte interactie met anderen, waarbij individuen elkaars gedrag kunnen versterken of tegenwerken. De sociale aard van deze ruimte wordt bepaald door de relaties tussen individuen. Doelgerichtheid is noodzakelijk om de praktische kant van het abstracte concept te benadrukken, waarbij individuen handelen op basis van motieven en belangen. Digitalisering manifesteert zich voornamelijk door organisaties. En individuen die in deze organisaties werken dienen vaak eenzijdig het verdienmodel van hun organisatie en verzuimen hiermee hun zorgplicht te vervullen. Deze ontwikkeling is een kenmerk van modernisering en innovatief organiseren, waarbij digitalisering steeds vaker negatief in het nieuws komt vanwege het machtsmisbruik van de (grote) tech-bedrijven en de vele schendingen van rechten van mensen.

Beschaafd digitaliseren

Het nieuwe boek 'Beschaafd digitaliseren' biedt een leidraad voor een vorm van digitalisering die de samenleving dient, in plaats van uitsluitend de verdienmodellen van (grote) tech-bedrijven. Het boek benadrukt hierin de noodzaak van een moreel kompas in een wereld waar de markt vaak nalaat moreel besef te tonen. De uitdaging is om organisaties niet te zien als abstract of object maar als een verzameling individuen, elk met hun eigen morele opvattingen. Uiteindelijk kiezen organisaties niet, of laten zij niets na, maar doen uitsluitend individuen dit die haar representeren dit zoals managers, bestuurders, professionals en projectleiders. Mensen zoals jij en ik bepalen of organisaties kiezen voor het goede of verkeerde.

'Beschaafd digitaliseren' roept op tot een herziening van hoe we onze rol binnen organisaties zien. Het benadrukt het belang van persoonlijke verantwoordelijkheid en ethisch handelen, zelfs binnen de anonieme context van een grote organisatie. Door individuen te herinneren aan hun persoonlijke morele kompas, kunnen we streven naar een digitalisering die werkelijk ten dienste staat van de samenleving.

Om te voorkomen dat we onszelf verliezen in de rol van Mr. Hyde, moeten we ons als Dr. Jekyll blijven afvragen wat het juiste is om te doen, zelfs binnen de complexe structuren van moderne organisaties.

Het boek benadrukt dat dit begint met bewustwording en de bereidheid om ethische dilemma's aan te gaan in plaats van ze te negeren.

Tot slot

Net zoals Dr. Jekyll en Mr. Hyde, dragen we allemaal de potentie in ons om zowel moreel te handelen als amorele compromissen te sluiten.

In de digitale wereld van vandaag, waar technologie en ethiek vaak botsen, is het essentieel om onze persoonlijke morele waarden niet te laten vervagen in de anonieme massa van een organisatie.

'Beschaafd digitaliseren' biedt een waardevolle gids om deze balans te vinden en te behouden, zodat we kunnen bijdragen aan een digitale toekomst die rechtvaardig en mensgericht is.

Dit artikel is geschreven met hulp van ChatGPT