Cultuuromslag. Mooie daadkrachtige spierenballentaal voor de politieke bühne en dat je laat zien dat het je menens is. Maar het is van de zotten als je denkt dat je cultuur als een soort bladzijde in een boek kunt omslaan. De term cultuuromslag suggereert eigenlijk dat de huidige cultuur failliet is en dat die ‘omgeslagen’ moet worden. Met andere woorden: de huidige cultuur wordt ‘ontslagen’. Maar culturen kun je niet omslaan, omdat cultuur gaat over collectief gedrag. En dit gedrag is inherent verbonden aan de identiteit van het werk en alle duizenden mensen die daar dag in dag uit werken. Dus als je werkelijk een cultuuromslag wilt dan betekent dit eigenlijk een collectief ontslag. 

Aanleiding is het bericht van afgelopen week op Nos.nl over staatssecretaris Snel die een cultuuromslag wil bij de Belastingdienst:

Staatssecretaris Snel schrijft aan de Tweede Kamer dat uit een rapport van de Auditdienst Rijk (ADR) blijkt dat een cultuuromslag bij de Belastingdienst nodig is. Naast de bedrijfsvoering, de ICT en het personeelsbeleid wordt ook de bedrijfscultuur grondig tegen het licht gehouden. Er bestaan bij de dienst veel ongeschreven regels, waardoor het personeel niet open en kritisch kan zijn. Zo is het niet gebruikelijk om kritiek te hebben op collega's, terwijl loyaal zijn aan leidinggevenden wel gewaardeerd wordt. Verder is het uitgangspunt bij de fiscus vaak dat de bewindspersoon niet in de problemen mag komen. Dat moet anders, vindt ook de staatssecretaris. Hij wil een open en veilig klimaat creëren voor de medewerkers. "Een klimaat waar fouten op het juiste niveau worden gemeld en nadrukkelijk van die fouten wordt geleerd."

 Cultuur heeft een onveranderbare kant

Het klinkt natuurlijk overtuigend wanneer je als politiek eindverantwoordelijke de vinger op de zere plek kunt leggen. En daar meteen een oplossing voor hebt, namelijk: cultuuromslag. Dit is daadkrachtige spierballentaal voor de tribune, maar het miskent hoe cultuur ontstaat en ontwikkelt. Cultuur is stevig verweven in alle interacties die mensen met elkaar dagelijks aangaan in een bedrijf. Het is collectief gedrag en wordt gevoed door allerlei opvattingen, overtuigingen, belangen en drijfveren. Die ook weer gevormd worden door de structuur, processen, systemen, regels en de manier van sturen. En is jarenlang ingesleten in bepaalde patronen. Die ‘doorbreek’ je niet zomaar. Helemaal omdat, zoals Leike van Oss en Jaap van ’t Hek dit al schreven, elke organisatie over het robuuste vermogen beschikt om onveranderbaar te zijn. En dat vermogen vervult een belangrijke functie, immers dat wat van waarde is te beschermen tegen al te rigoureuze, politieke en opportunistische interventies van buitenaf.

Motiveert een cultuuromslag?

Daarbij is cultuur stevig verbonden aan de identiteit van het werk en de mensen. Hoe dichter je op deze ‘aardkern’ komt hoe onveranderbaarder de organisatie(cultuur) is. En wat hoort bij de identiteit van het werk bij de Belastingdienst? Dat mensen geen fouten willen maken. Dat is essentieel helemaal als ze zo’n belangrijke functie vervullen richting burgers en nauwkeurigheid en zorgvuldigheid hoog in het vaandel staan. Dan wil je als professional onberispelijk zijn in je werk. En wat denk je wat het doet met de motivatie van de mensen die al jaren werken bij de Belastingdienst, hun professionele identiteit daar ontlenen en van betekenis zijn? En dat je dan te horen krijgt dat de cultuur ‘omgeslagen’ moet worden c.q. de huidige cultuur ‘ontslagen’ moet worden. Motiveert dat? Lijkt me niet.

Loyaliteit aan de politieke leiding

De staatssecretaris ziet daarnaast ook onvoldoende hoe de wind waait in het bedrijf en hoe hij door zijn eigen handelen de huidige ‘uit de wind houden-cultuur’ en loyaliteit aan de leiding juist aanwakkert en versterkt. Want door zo daadkrachtig te praten dat hij een cultuuromslag wenst…eist hij indirect ook loyaliteit aan zijn eigen conclusie. Immers als mensen zijn ‘cultuurconclusie’ niet ondersteunen betekent dit politiek gezichtsverlies voor hem. En dat kan natuurlijk niet. Op deze manier versterkt hij louter de huidige loyaliteitsdynamiek. Beter is het om met de bevindingen onder de arm deze in de praktijk te toetsen, en niet op basis van een rapport van de Auditdienst Rijk de huidige cultuur af te serveren. Dat moedigt alleen maar meer aan om je naar ‘boven’ te richten in plaats van naar ‘beneden’ waar het werk wordt gedaan.

Cultuuromslag is een Fata Morgana

‘Culture is influenced by everyone yet controlled by no one’, hoe graag ze daar in Den Haag en bij de Auditdienst Rijk toch in willen geloven. Het is een Fata Morgana, eenmaal aangekomen bij de bestemming “cultuuromslag” besef je dat er helemaal niks is omgeslagen. En dat het slechts een verleidelijke luchtweerspiegeling was om in te geloven en zo je politieke lijf te redden. Die red je wellicht wel, maar de mensen die het werk doen en de burgers betalen de rekening van, zoals Chris Argyris dat zegt, deze “skilled incompetence” aan de politieke top. Die liever in sprookjes gelooft dan hun handen vuil maakt en echt met de poten in de modder gaat staan om de problematiek te snappen. Hoe onpopulair dit ook klinkt, het is de enige manier om geen symptoomoplossingen maar structurele oplossingen voor elkaar te krijgen. En anders kan de staatssecretaris beter eerst zichzelf ‘omslaan’ of ‘ontslaan’.