De Caesaren van WorldCom, Inc

“Het leven wordt in zekere zin minder gevaarlijk, maar ook affectlozer, lustelozer, en men verschaft zich voor dat wat in het gewone leven ontbreekt, een vervanging in dromen, boeken en beelden” Norbert Elias, 1939

“The species has amused itself to death” Roger Waters, 1992

Is het de nieuwste attractie van de Efteling? Of is het een replica van één van Caesar’s paleizen? Deze vragen kwamen bij mij op bij het aanschouwen van de foto’s van het nieuwe huis, of beter gezegd het Romeinse paleis in aanbouw van WorldCom’s ex-financieel directeur. WorldCom fabriceerde winstcijfers terwijl er verlies werd geleden en dat leidde tot een buitengewoon boekhoudschandaal met grote gevolgen voor de financiële markten. WorldCom-bestuursvoorzitter John Sidgmore noemde het overleven van WorldCom zelfs ‘een zaak van nationale veiligheid’. Hoe kan het voortbestaan van het op één na grootste telecombedrijf in de VS afhankelijk zijn van het handelen van zo’n klein groepje personen?

Ik kwam tot de conclusie dat deze wantoestanden fundamenteel verankerd zijn in ons civilisatieproces. De socioloog Norbert Elias beschreef in ‘het Civilisatieproces’ (1939) de sociogenese van de westerse civilisatie. Startend met de hofsamenleving en het middeleeuwse feodalisme beschreef hij hoe veranderende spelregels als monopoliemechanismen, verschuivende machtsbalansen en maatschappelijke zelfdwang leidden tot westerse staten en samenlevingen. Een interessant perspectief, waar ik de gebeurtenissen rondom WorldCom eens in wil plaatsen.

Civilisatieproces

Wat verstaan we onder het civilisatieproces? Ik citeer Elias: “Het civilisatieproces is een verandering van het menselijk gedrag en beleven in een heel bepaalde richting. (...) Hoe zou het denkbaar zijn dat het civilisatieproces op gang gebracht zou zijn door mensen met een verstrekkende visie, met die geregelde beheersing van alle korte-termijn effecten, die zelf al een lang civilisatieproces vooronderstelt? Het civilisatieproces is als geheel niet 'rationeel' gepland - maar er is evenmin alleen zomaar een komen en gaan zonder orde. (…) Uit de vervlechting, uit de interdependentie van mensen, ontstaat een ordening van een heel specifieke aard, een ordening die dwingender en sterker is dan de wil en het verstand van de afzonderlijke mensen die deze vervlechting vormen”.

Op die vervlechting, die interdependentie – onderlinge afhankelijkheid - van mensen die Elias noemt wil ik in deze bijdrage verder ingaan. Wij bevinden ons in de paradoxale situatie waarin we klagen en ontevreden zijn over maatschappelijke problemen, die we tegelijkertijd zelf creëren en waarvan we zelf deel uitmaken.

Menselijke interdependenties spelen een belangrijke rol in de balans tussen ‘maatschappelijke dwang’ en ‘zelfdwang’. We raken volledig de morele weg kwijt op het moment dat we geen zicht meer hebben op die interdependenties.

Mijn stelling is dat veranderende spelregels, zoals de opkomst van de ICT en de globalisering van financiële markten en goederenstromen die zichtbaarheid beïnvloeden.

De transformatie van het individuele handelen

De contrasten in een samenleving nemen volgens Elias af naarmate geweld gemonopoliseerd wordt in de staat en grootschalige economische structuren het handelen van de mensen gaan bepalen. Het menselijk handelen verandert, doordat mensen zich bewust worden van de onderling verweven handelingsketens en hun plaats daarin. Daardoor worden extreme gedragsvormen taboe, want eigen lusten en driften moeten aansluiting vinden bij de maatschappij. Met het groter worden van het aantal handelingen moesten ook de individuele handelingen verder transformeren: ‘lust en neiging van het moment werden teruggehouden met het oog op de onlust die op langere termijn zou ontstaan’. Door een nivellering van boven- en onderlagen transformeert maatschappelijke dwang tot zelfdwang.

Interdependentie stuurt volgens Elias de mate van zelfdwang
Die interdependenties kunnen echter zichtbaar of onzichtbaar zijn. De relatie tussen het verdwijnen van de kleine meubelmakers en de opkomst van de grote meubelboulevards door de toenemende mobiliteit, het efficiencydenken en de veranderende uitgavenpatronen van mensen is bijvoorbeeld nog enigszins zichtbaar en te onderkennen.

De zichtbaarheid van interdependenties geven mij de keuze, geven een moreel handelingskader waar ik mijn leven en mijn beslissingen in kan plaatsen. Een aantal mechanismen bedreigt echter de zichtbaarheid van die interdependenties: informatie, transport en geld. De dynamiek van ‘kennis is macht’, ‘zonder transport staat alles stil’ en ‘geld moet rollen’. Alle drie doen ze iets met de grenzen van het kennen en het handelen.

Niet alleen de interdependentie zelf, maar ook de zichtbaarheid van interdependentie kan door middel van informatie, geld en transport gestuurd worden. Interdependenties kunnen bewust onder de aandacht gebracht worden, of juist uit ons gezichtsveld verwijderd. Neem de rol van ‘mondiale marktwerking’ door steeds flexibeler geld- en goederenstromen. Marktwerking kan tot stand gebracht worden op een dusdanige en mondiale schaal, dat 'vraag' en 'aanbod' letterlijk uit elkaars gezichtsveld verdwijnen. Welvaart in westerse landen gaat ten koste van welvaart in derde wereld landen. Onderhandelingsposities van multinationale ondernemingen leiden tot contracten met regeringen die de locale bevolking geen uitzicht geven op een beter bestaan. Ruimte ontstaat daar alleen voor het absolute levensonderhoud, niet voor ontwikkeling en ontplooiing (Naomi Klein in No Logo, 1999). De hefboomwerking van geld-, informatie- en transportmechanismen heeft een disproportioneel effect op de werkingssfeer van onderlinge afhankelijkheden.

Permanente zelfdwang

Daartegenover versterkt de 'permanente zelfdwang' in onze samenleving de drang tot consumeren en zelfontplooiing. Elias: “De gegoede koopman blijft voor zichzelf doorwerken, hoewel hij misschien ook zonder dit werk genoeg zou hebben om te leven, die niet eenvoudigweg uit nood bezig blijft, maar onder druk van de concurrentie, vanwege de strijd om macht en prestige, omdat zijn beroep, zijn verheven levensstandaard de zin en legitimatie van zijn leven vormen, en voor wie tenslotte door een permanente zelfdwang het werk zo gewoon is geworden dat zijn persoonlijkheidsstructuur iets van haar evenwicht zou verliezen, wanneer hij niet meer zou werken”. In het geval van WorldCom leidde het hebben van macht over informatie en de concentratie van financiële middelen tot het ultieme articuleren van deze zelfdwang bij een aantal van de topbestuurders. Zo leende Bernie Ebbers 408 miljoen dollar van WorldCom aan zichzelf, om eigen investeringsverliezen te kunnen betalen.

Diegene die denkt dat ICT en de media de markt transparant maken en dit soort schandalen en misstanden in de toekomst kunnen voorkomen slaat de plank helaas mis. Daar waar op 1 juli 2002 in het nieuwsaanbod van teletekst het niveau van sexaanbod, ringtones en plat consumentisme nog overstegen werd door nieuws over de VS en haar monopolie op het gebied van telecom en wereldgeweld, daar zag ik dat de mensen die op dat moment actief naar informatie zochten op Internet zich voornamelijk bezig hielden met filmsterren, sport en loterijen (bron: Google Zeitgeist, een overzicht van de wekelijkse top-tien van meest gebruikte zoektermen). Gelukkig maar, ik begon bijna te geloven dat ‘we ontevreden waren’. Ontevreden over de politiek, over internationale ontwikkelingen à la WorldCom en het opkomend terrorisme, over de veiligheid, over het zorgstelsel, over de mobiliteit, over het onderwijs, over de vermeende inflatie. Elke krant, elke nieuwsuitzending lijkt die ontevredenheid te voeden en te bevestigen. Die instituties en organisaties die zich in de cameralenzen weerspiegeld zien beleven moeilijke tijden. Gelukkig is het maar schijn en houdt de gemiddelde Internetter zich met leukere zaken bezig. Wat nou ontevreden!

Mijn conclusie is dat we bewust en onbewust bijdragen aan een systeem van verdwijnende interdependenties waarin de zelfdwang van enkele Caesaren, via een aantal krachtige mechanismen, uiterst negatieve mondiale consequenties kan hebben. Die situatie ontstaat op het moment dat wij ons handelen slechts laten beïnvloeden door de voor ons direct zichtbare interdependenties.

Slechts twee ontwikkelingen kunnen dat tij keren: 1) het zichtbaar maken van die interdependenties die nu aan ons oog onttrokken worden, of 2) de ontwikkeling van een ethiek die ons handelen niet laat afhangen van slechts commerciële of andere directe motieven.

Het zichtbaar maken van die onzichtbare interdependenties kan al een eerste stap zijn in de ontwikkeling van die ethiek. Een tweede stap is het handelen op basis van ‘ik wil’, niet op basis van ‘er is’. De repressieve maatregelen die president Bush voorstelde om WorldCom-achtige schandalen in de toekomst te voorkomen zijn een voorbeeld van dat laatste: hogere gevangenisstraffen, meer toezicht.

Desondanks blijf ik hoopvol gestemd, want zoals Elias tenslotte al zei is het civilisatieproces niet “alleen zomaar een komen en gaan zonder orde”.

Wiebe de Jager

Bronnen

Douwes, D., Sjoemelend WorldCom breekt elk record, De Volkskrant, 27 juni 2002
Elias, N., Het Civilisatieproces, Boom, 2001
Klein, N., No Logo, HarperCollins Publishers, 2001
N, (ANP, Reuters), Beurzen omlaag na schandaal bij WorldCom, De Volkskrant, 26 juni 2002
N, Topbestuurder WorldCom weg, NRC Handelsblad, 30 april 2002

Internet bronnen

Het chaosforum
Google Zeitgeist

Noot redactie
Over de barbarisering van interdependenties:
Hoe het machtsspel mens en bedrijf beschadigt
Beter bestuur of verhuftering