Wat meer twijfel graag

Columns

Of het nu gaat om maatschappelijke problemen, politieke standpunten, nieuwe of bestaande management theorieën en wat al meer, opvallend is vaak de stelligheid en overtuiging van juistheid waarmee standpunten ter tafel gebracht en verdedigd worden. Alsof er slechts één waarheid bestaat en elke andere gedachte of mening er totaal niet toedoet.

Wat zou het mooi zijn als het altijd klopte, maar dat doet het helaas vaak niet. Groot nadeel van het verkondigen van een absolute waarheid is dat het alle ruimte voor dialoog en discussie wegneemt. En daar betalen we een forse prijs voor. Geplande verandertrajecten, ingrijpende reorganisaties, het aanboren van nieuwe markten, etc, etc, veelal zijn ze gestart vanuit een idee, een gedachte, een theorie die als juist werd gezien. De aanloop werd vooraf zorgvuldig uitgewerkt en gepland en vrijwel allemaal krijgen ze, in meer of mindere mate, te maken met een weerbarstige werkelijkheid, weerstand, vertraging, frustratie, teleurstelling.

Geconfronteerd met die weerbarstige werkelijkheid ervaren we ook, dat domweg doorduwen niet altijd het meest geschikte medicijn is. Harder duwen betekent veelal meer weerstand. De dialoog biedt de beste kansen het traject beter te stroomlijnen. De zorgvuldig uitgedachte plannen (top) ontmoeten de werkelijkheid van de dagelijkse praktijk (bottom) en daar waar het niet helemaal past, bespreken we wat we te doen hebben om het passend te maken.

Interessant is het eens stil te staan waar die m.i. opvallende stelligheid en juistheid van standpunten haar oorsprong vindt. In “Ons Feilbare Denken” (Thinking, fast en slow) van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman (1) zijn hierop veel antwoorden te vinden. Kahneman bedacht het acroniem WYSIATI, wat een afkorting is voor “What You See Is All There Is”. WYSIATI is de notie dat we indrukken en oordelen vormen op basis van de informatie die op dat moment voor ons beschikbaar is. Het is één van de menselijke vooroordelen die hij verkent. Kahneman beschrijft hoe de menselijke besluitvorming niet volledig is gebaseerd op het rationele denken. Hij ontdekte dat veel menselijke beslissingen tot stand komen door automatische of reflexmatige reacties, in plaats van deliberatieve (2) gedachten. Dat wil zeggen de sterke neiging om verhalen te ontwikkelen op basis van de gegevens die we “op de plank” hebben liggen, vaak zonder vragen te stellen. En dat deze automatische reacties (hij noemt ze Systeem 1 denken) zijn gebaseerd op heuristieken of vuistregels die wij hebben ontwikkeld en hebben opgeslagen in onze hersenen. Ons Systeem 1 werkt automatisch en snel, kost ons weinig inspanning, het is onbewust en we hebben er geen controle over. Systeem 1 beslissingen zijn makkelijk, ze zijn comfortabel, maar helaas kunnen ze ook verkeerd zijn.

Grote valkuil is dat veel leiders de gedachte hebben dat ze hun boodschap met grote stelligheid en overtuiging dienen te verkopen. Dat je als leider zeer snel op problemen dient te reageren want er worden antwoorden van je verwacht en een aarzeling of twijfel doet afbreuk aan je status. Je bent immers een allesweter. En natuurlijk zijn er goeroes die deze gedachten ondersteunen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan Malcolm Gladwell die in zijn boek “Blink” verkondigt dat onze beste beslissingen de beslissingen zijn die we direct maken en dat deze beter zijn dan de beslissingen die tot stand komen na een lang deliberatief proces. Goed je te realiseren dat dit boek door veel CEO’s omarmd is.

Gelukkig beschikt de mens ook over een Systeem 2. Het is het bewuste rationele zelf dat meningen heeft, keuzen maakt en nadenkt over wat te doen en wat te denken. Alleen het trager werkende en inspanning kostende Systeem 2 kan gedachten in een ordelijke reeks van stappen omzetten. Hoewel we volgens Kahneman een voorkeur hebben voor Systeem 2 is Systeem 1 de held in zijn boek. Ons automatisch werkende Systeem 1 genereert een voortdurend verrassend complex patroon van ideeën. Het genereert moeiteloos indrukken en gevoelens en vormt daarmee de voornaamste bron voor expliciete overtuigingen en keuzen voor ons Systeem 2. En daarmee stelt Kahneman de kwaliteit van het traditionele rationele beslissingsmodel ter discussie.

Brain Tricks - This Is How Your Brain Works

Interessant is natuurlijk de vraag waar het gelijk ligt. Is het Kahneman die zowel de wonderbaarlijke prestaties als wel de gebreken van intuïtief denken beschrijft en daarmee het traditionele rationele beslissingsmodel ter discussie stelt. Of is het Gladwell die een sterke promotor van de kracht van onbewust denken is. Ik zou het werkelijk niet weten. Er zijn situaties waarin ik sterk vertrouw op mijn intuïtie, in andere situaties speelt ratio een grotere rol. In zijn algemeenheid gun ik mezelf en anderen twijfel. Twijfel van waar uit we ons vragen stellen als: klopt dit wel? Missen we nog informatie? Welke gedachten heb jij hierover? Er zijn verschillende kritische denktechnieken die kunnen worden toegepast en die leiden naar een meer deliberatieve en betere besluitvorming. Een proces waarin er ruimte is om ons af te vragen of de aannames die we doen wel juist zijn, een proces waarin we ervoor kiezen om even stil te staan en te twijfelen. Het is juist de twijfel die ruimte biedt voor dialoog, voor verwondering, voor het ontwikkelen van nieuwe ideeën.

Stel je voor dat je hard loopt over een straat met een hectische verkeerssituatie en iemand zou je vragen "hoeveel is 13 x 243?" Dan zou je doen wat ieder ander mens zou doen. Je zou stoppen en denken en jezelf ruimte geven om het uit te rekenen, wellicht te twijfelen, en zo nodig opnieuw te rekenen.

1. Daniel Kahneman kreeg in 2002 de Nobelprijs voor zijn onderzoek met Amos Tversky naar de principes van beslissingen nemen.
2. Beraadslaging, beraad, overweging, overleg

Kom met uw praktijkervaringen op het terrein van managen en organiseren

Deel uw kennis, schrijf 3 columns of artikelen en ontvang een gratis pro-abonnement (twv €200)

Word een pro!

SCHRIJF MEE >>

Meer over Probleemoplossing en besluitvorming