De Inflatie van de Waarheid

In organisaties draait samenwerking en daar waar dat misgaat om de vraag ‘wie heeft gelijk, wat is er ‘waar’ binnen het steekspel van elkaar bevechtende verhalen. De waarheid is kennelijk ambigue. Die ambiguïteit brengt met zich mee dat er af en toe een scheidsrechter (lees: expert, bemiddelaar, mediator) nodig is om dit te slechten en de waarheid een por te geven in de richting van common sense en werkbaarheid. Case closed.

In deze tijd dringt zich een ander aspect van de waarheid op namelijk dat evidente zaken, -de aarde is rond, Bill Gates is een filantroop en de overheid beschermt de vrijheid van burgers- als onwaarheden worden beschouwd. Dit lijkt een omkering van wat wij voor ‘waar’ hielden. De waarheid is onderhevig aan inflatoire krachten. Wat maakt de waarheid zo dubbelzinnig, inflatoir en onwaarheden zo wijdverbreid? Wat maakt waarheid nu waar?

Interpretaties boven feiten

In het boek ‘Macht en onmacht’ (2015) beschrijft filosofe Tinneke Beeckman dat het streven naar waarheid, als verlichtingsideaal, in onbruik is geraakt. Voor het neoliberalisme is niets meer heilig, als er maar geld mee te verdienen valt. Wie de scherpste tong heeft, al komt hij met een ongeloofwaardig verhaal, heeft de macht. In ons postmodern denken overheerst ambiguïteit en verwarring. Iedereen heeft zijn eigen waarheid. En mag die ook hebben.

Beeckman stelde dat ons huidige denken alleen maar uit interpretaties bestaat en niet uit de feiten. De waarheid is in levensgevaar! We missen het gesprek om in gezamenlijkheid te komen tot het delen van informatie en perspectieven op de feiten. Zij voorspelde in 2015 al dat een toename van complottheorieën. Ze kreeg helaas gelijk.

Angst boven realisme

Alternatieve waarheden doen het goed bij mensen die hun angst hoger aanslaan dan te leven in realisme. Het is deze existentiële angst die hen samendrijft. Waar zijn ze dan zo angstig voor? De waarheid dat je minder stemmen krijgt bijvoorbeeld dan je wilde (Trump), dat corona tot ingrijpende maatregelen (viruswaanzin) leidt. Eigenlijk alles waar men bang voor is wordt buiten de eigen invloed (als complot) gelegd.

Deze angst zien ze niet onder ogen. In plaats van erkenning worden er verklaringen tot gestolde werkelijkheden gemaakt die de angst moeten ‘bezweren’. Hier begint de realiteit uit de pas te lopen met hun werkelijkheid: wat als vertrouwd en logisch werd ervaren, wordt 'ontmaskerd'. Het platform van groepen die deze alternatieve feiten aanhangen wordt steeds luider en dubbelzinniger.

Sociale media als reusachtige multiplier

Wat de groeperingen rondom complotten en desinformatie helpt, zijn de middelen om dit te verspreiden. Wie dat het effectiefst kan die kaapt ‘de waarheid’.  Yaël Eisenstat (Amerikaans veiligheidsspecialist) merkt op de kwalijke rol op van sociale media in recente ontwikkelingen (Harvard Business Review). De Capitool bestorming was weliswaar geïnitieerd en aangewakkerd door Trump maar uiteindelijk ontelbare keren gemultipliceerd onder de haatgroepen en complotdenkers. Eerder dit jaar liet Lubach ons zien met ‘de fabeltjesfuik’ hoe algoritmen doelgericht de aanhangers volpompen met bevestigende boodschappen.

Facebook, Twitter en Youtube profiteren van- en gedijen bij het verbreiden van (opzettelijke) leugens en desinformatie. ‘Ze domineren het openbare plein en dragen geen enkele verantwoordelijkheid’ (voor de gevolgen). Zij pleit dan ook voor om dergelijke bedrijven verantwoordelijk te houden hiervoor. Ze geeft het voorbeeld van de vrouw die werd gedood tijdens de bestorming van het Capitool. Deze Air Force-veteraan deed de laatste maanden niets anders dan het retweeten van uitspraken van complottheoretici.

Het is opmerkelijk dat deze bedrijven, toch de hoeders van het vrije woord, de pertinente leugens en onwaarheden zodanig faciliteren dat mensen worden opgehitst om het vrije woord uiteindelijk het eeuwige zwijgen op te leggen.

Primaat op waarheid

Moeten we nu stellen dat geld verdienen en machtshonger ten koste gaat van wat ‘waar’ is? Ja. De grootste bek, degene met het meeste geld, de invloedrijkste influencer, de succesvolste organisatie lijkt aan het langste eind te trekken als het om wat voor waar wordt gehouden. Ook in bedrijven. Zo heeft Shell lang het milieu in de Nigerdelta kunnen ruïneren. Kon Cees van der Hoeven (kennen we hem nog, ex topman Ahold), 5 x op rij 'zakenman van het jaar' worden en sneuvelde door o.a. leugenachtige side letters, nepinformatie van het eerste uur. En werd woningcorporatie Rochdale te lang bestuurd door een malverserende Maserati-CEO.

Het Griekse woord voor waarheid is aletheia (onverborgenheid). Het focust op de zakelijke aspecten van waarheid: er wordt niets verdoezeld, het is 'handelen in overeenstemming met de objectief controleerbare feiten'. Elkaar dé waarheid zeggen, heeft vaak een negatieve klank. Je kan daar weer weinig goeds van verwachten. De waarheid kon voor Plato bijvoorbeeld niets te maken hebben met de feitelijke wereld omdat deze steeds veranderlijk en vergankelijk was. De waarheid was in zijn optiek iets stabiels met eeuwigheidswaarde.

Wat is dan nu ‘waar’ in waarheid? Waarheid is misschien geen vaststaand feit maar een uitdrukking van een relatie. De ultieme vraag over waarheid is: wat brengt mijn (de) waarheid voort?

Zet het aan tot vrede, verdraagzaamheid en verbinding. Of het tegenovergestelde? Waarheid is wat tot respect aanzet en wat tot verbinding leidt. Dus wat ik doe in mijn werk vergroot dat het onderlinge begrip? Geeft wat ik lever een positieve bijdrage aan mijn omgeving? En als ik minder positieve zaken breng, doe ik dat respectvol, in een transparant proces? Als dat zo is, wint waarheid aan waarde. Zowel in de wereld, in organisaties als tussen jou en mij.

Nathalie Vrancken. Zij is bedrijfskundige en werkzaam voor De Externe Voorzitter als samenwerkingsexpert en onafhankelijke gespreksleider.