Nederlands politiek leiderschap is toe aan een doorbraak

Nederland wordt op dit moment in zijn ontwikkeling ernstig geremd door cultureel-historische ballast die in toenemende mate bijdraagt tot maatschappelijke stagnatie. Die komt tot uitdrukking door o.a. ontoereikend onderwijs, een vastzittende arbeids- en woningmarkt, een moeizaam functionerende zorgsector, onvoldoende integratie van onze etnische minderheden en een weinig stimulerend ondernemingsklimaat. Critici zullen na zo’n inleiding de neiging hebben om snel af te haken, met de opmerking ‘het gaat op dit moment toch prima met onze economie’, maar ook zij kunnen niet ontkennen dat de genoemde problemen steeds indringender zichtbaar worden.

Puntsgewijs wil ik de belangrijkste historisch gegroeide negatieve factoren noemen, die goed politiek leiderschap op dit moment in ernstige mate hinderen, om ze daarna kort uit te werken:

• 1) Consensus met uitdijende colleges en een naargeestige benoemingscultuur
• 2) Onze ‘jaren zestig’ respectloosheid voor waarden uit de historie
• 3) Dominant ‘old boys’ netwerk door regentencultuur en het wegvallen van zuilen
• 4) Technologie die onderbouw wijzigt, met een bovenbouw die zich niet aanpast
• 5)‘Satraap’ gedrag van een oude generatie die (te) goed voor zichzelf wil zorgen
• Conclusie
• Wat kunnen leiders in het bedrijfsleven hiervan leren?

Consensus besluitvorming is in Nederland vooral zichtbaar geworden in de zeventiende eeuw. De zeven provinciën stemden onderling hun beleid af in de Staten Generaal. De handelsondernemingen VOC (Oostindische compagnie)  en WIC (West-Indische compagnie) hadden de ‘Heeren XVII’ en de ‘Heeren XIX’ als dagelijkse besturen. Niemand mocht domineren, alleen al niet omdat partijen als de Staten van Holland of de Amsterdamse Handelskamer daar voortdurend naar streefden. Uiteindelijk bleek in de achttiende eeuw, toen de pioniers en het marktleiderschap goeddeels verdwenen waren, dat deze structuren niet meer functioneerden. De beroemde Duitse socioloog Weber zou zeggen dat de charismatische leiders waren verdwenen en opgevolgd door feodalen, die uitsluitend hun eigen belang (en dat van hun achterban) in het oog hielden. Ze deden dat in colleges met ‘benoemde’ bestuurders, die elkaar onderling de bal toespeelden. Uiteindelijk ging zelfs de eens zo trotse VOC door wanbeheer failliet, De Fransen ‘bevrijden’ tenslotte ons land van de nietsnuttige regenten - inclusief stadhouder Prins Willem V - samen met de ‘Patriotten’.

Dezelfde inertie als in de achttiende eeuw - zij het in mindere mate - kan nu worden waargenomen bij onze huidige polderinstituten, die in de naoorlogse periode na WO II van wederopbouw uiterst nuttig waren, maar die nu uitmunten - zoals bij de SER (ons hoogste sociaal-economisch college) - door geen-, verdeelde- of onbruikbare adviezen over bijvoorbeeld ontslagrecht, kernenergie en de WAO uit te brengen. Polderinstituten zijn vaak bureaucratisch uitdijende gremia, die zich niet laten afschrikken door het naargeestige voorbeeld van de nooit succesvolle West-Indische compagnie, die met een bestuur van 74 leden van oudsher een triest record had.

Dit record is inmiddels met gemak verbeterd door het werkgeversverbond VNO/NCW dat nu zelfs circa 200 bestuursleden heeft, waarvan er overigens tientallen vrijwel nooit een mond open doen en nog maar enkelen echte ondernemers zijn. Het merendeel is benoemd in zijn ‘kwaliteit’ als bestuurder (beheerder) van een onderneming of als vertegenwoordiger van een ‘koepel’. Een Poolse landdag dus, dat VNO bestuur, met een dagelijks bestuur van ruim 50 leden! En ze willen fuseren met MKB Nederland om zó bijna alle werkgeversbelangen in ons land te kunnen vertegenwoordigen, in de beste tradities van de corporatieve staat. Maar iedere achterban heeft zijn eigen specifieke wensen en dus wordt een dergelijk bestuur een krachteloos kakelend kippenhok.

Terugkerend naar de SER, waarin het VNO en andere werkgevers met vakbonden en (benoemde) kroonleden participeren. Dat college is slechts een voorbeeld van de vele disfunctionerende adviescolleges van de regering, waarvan wij er circa 350 hebben. Meer voorbeelden zijn er voldoende, we volstaan met het noemen van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), die kort geleden met een wazig advies kwam over de multiculturele samenleving. Al die adviescolleges functioneren in de praktijk vooral als zandkorrels in een machine, elke besluitvorming wordt erdoor vertraagd, vaak volstrekt onnodig. We zijn dus dringend toe aan ingrijpende sanering!

Gebrek aan respect voor historische waarden is de negatieve uitkomst van ‘de verlichting’ van de jaren zestig. In dat decennium namen we (gelukkig) grootschalig afscheid van de dogma’s en benauwde rituelen van onze voorvaderen die ons tot op dan toe in incestueuze ‘zuilen’ hadden verdeeld. We gingen naar katholieke scholen, artsen, notarissen etc. en bij protestanten en humanisten was dat in hun kring niet anders. Na ook nog de verschrikkingen van de fascistische- en communistische ideologieën te hebben leren kennen hadden wij in die tijd collectief genoeg van alle historische waarden. Wij werden ‘provo’, ‘dolle mina’s’ etc waarbij we vooral beklemtoonden dat we eindelijk ‘vrij’ waren.

Er kwam in de zeventiger jaren nog even een radicale opleving met ‘nieuw links’ waarbij wij werden verdeeld in ‘uitgebuiten’ en ‘uitbuiters’, maar toen dat ongerief in de jaren tachtig was geneutraliseerd, hadden we definitief genoeg van ‘ideologische veren’. Premier Wim Kok zei dat ook in zijn ‘Den Uyl rede’ in de jaren negentig, inmiddels met een paars kabinet, voor het eerst sinds jaren zonder CDA (christenen). Maar ‘vrij zijn’ werd al spoedig ongedisciplineerd gedrag. Ons egoïsme - omdat het zo goed ging - werd extra in de hand gewerkt door onze handelsmentaliteit waarbij wij - bijna anarchistisch - in werksituaties altijd (blijven) onderhandelen ten eigen voordele (zelfs na een genomen besluit), vaak tot ergernis van onze buren. Dat hebben we als cultuur in ‘onze vrijstaat’ eeuwenlang opgebouwd, terwijl de meeste landen om ons heen nog zuchtten onder een absoluut vorst.

Het dominante ‘old boys’ netwerk is ‘de vrucht’ van een aantal factoren. Maar vooraf dit: er is in iedere samenleving altijd een elite. Dat vinden sommige mensen niet prettig en dat kan leiden tot een omwenteling, een revolutie. Maar al gauw zien we dat er dan weer een nieuwe elite ontstaat. Dit betoog is niet gericht tegen het bestaan van een elite, maar wel als die niet meer effectief is, en dat is in Nederland helaas het geval.

Het ‘old boys’ netwerk, zoals we dat nu kennen, is in de ‘verlichte’jaren zestig ontstaan door het wegvallen van de zuilen. Voor het eerst kon de Nederlandse elite naar elkaar toegroeien als een geïntegreerd netwerk zonder dat er door ideologie niet overbrugbare scheidslijnen waren. Daarbij werd teruggevallen op de sinds de zeventiende eeuw bestaande regentencultuur, van ‘zij die in hoogheid waren gezeten’, van diegenen dus die de touwtjes in handen hadden. Premier Kuyper had begin twintigste eeuw door zijn steun voor de ‘kleine luyden’ weliswaar gezorgd dat de regenten een open kaste werden voor nieuwe toetreders, maar dat vergde wel aanpassing aan de zeden en gewoonten van de ‘uitverkoren’ bovenlaag.

We bedienen ons hier met opzet van calvinistisch taalgebruik, dat ook voor katholieken en humanisten vertrouwd was, want de calvinisten - nooit meer dan 10% - van de Nederlandse bevolking waren de dominante godsdienstige stroming van ons volk, sinds de Dordtse Synode in 1578, tot zeker begin van de vorige eeuw. Zelfs Willem van Oranje moest zich tot hen bekeren nadat hij - pragmatisch - eerst luthers en daarna katholiek geweest was.

Het old boys netwerk heeft twee dimensies t.w. de bedrijfsmatige- en de politieke kant. In het bedrijfsleven is het old boys netwerk sterk gestimuleerd door de Structuurwet Verdam van 1972, waarbij de eindverantwoordelijkheid voor het bestuur en beleid van grote ondernemingen werd gelegd bij commissarissen die zichzelf coöpteerden, in de beste regenten cultuur. Er ontstond vooral daardoor in de tachtiger en negentiger jaren een hernieuwde pruikentijd (zie ook Volkskrant artikel ‘De nieuwe pruikentijd’ van 9 juni 2006), waarbij een ‘ons kent ons’ cultuur de carrières bepaalden, Wie zich aanpaste was welkom, wie dat niet deed niet.

De prestaties van het Nederlandse bedrijfsleven waren ernaar, we hadden de aandeelhouders in grote ondernemingen monddood gemaakt en de ‘oude witte’ heren, waren niet zelden ‘out of touch’, dus niet scherp, ze begrepen de veranderingen, die gaande waren strategisch onvoldoende, maar waren helaas desondanks niet van hun zetel te branden of dat moest via de rechter gebeuren voor fraude of andere vreselijke vergrijpen, in de praktijk dus vrijwel nooit. Deze zelfbenoemde regenten, zogenaamd de zaken behartigend van alle stakeholders, waren dus in feite almachtig, met funeste gevolgen.

De code Tabaksblatt heeft in 2004 het old boys netwerk - de facto - (gelukkig) gesloopt. Eindelijk kregen aandeelhouders in beursfondsen weer wat te zeggen en sindsdien hebben zij in de inmiddels sterk geglobaliseerde wereld ervoor gezorgd - o.a. door verkoop van ABNAMRO, KLM, Nedlloyd, Stork, Vendex/KBB en VNU - dat er eindelijk weer uitzicht bestond op waardecreatie. Hetzelfde lot treft binnenkort ook Hagemeyer en Corporate Express (Buhrmann) en eerder gingen al oeroude Nederlandse ondernemingen als Hoogovens, Bols en  DAF in andere handen over. De AEX bedrijven staan inmiddels voor de helft onder buitenlandse leiding, vaak buurlieden uit Engeland en België,  die cultureel geen enkele moeite hebben om ‘de baas’ te zijn. Alleen kundige old boys - de minderheid -  kunnen voortaan in dit internationale klimaat overleven, een hele vooruitgang.

Fortuyn heeft een poging gedaan om ook het old boys netwerk van de politiek en de polder te breken, maar is hier - mede doordat hij vermoord werd - niet in geslaagd, al bracht hij het wrakke bouwsel wel aan het wankelen. Maar een politieke crisis staat nu toch voor de deur. Het kiezersvolk is de poldercultuur, waarbij vrijwel niets meer tot stand komt, steeds meer beu en radicaliseert naar links - de SP en Groenlinks - en rechts - TON (Rita Verdonk)  en de PVV (Wilders). Bij de volgende verkiezingen lijkt het uitgesloten dat er nog een traditioneel centrum-rechtse of centrum-linkse coalitie kan worden gevormd. Dan moet een verbond worden gesloten met de radicalen van één van de vleugels en dan komt de polder onder serieuze druk. Duitsland gaat ons in dit opzicht met ‘Die Linke’ in de provincies reeds voor.

Technologie wijzigt de onderbouw, de bovenbouw past zich niet aan en stort in elkaar,  dat is een beeldvorming gecreëerd door Karl Marx. In tegenstelling tot zijn these dat het communisme hierop het antwoord heeft, is deze stelling wel juist. De wereld is met de opkomst van internet en informatietechnologie onderdeel van de nieuwe communicatie revolutie, nadat we de industriële- in 1750, en de agrarische- in de prehistorie al gehad hebben. Wij kunnen zonder gehinderd te worden door afstanden met elkaar in contact treden. Nederland worstelt mede door het internet tijdperk net als veel democratische landen in het Westen met de repesentatie-democratie. Volkvertegenwoordigers worden gekozen door de burgers om in hun naam en voor hun rekening te acteren. Maar de burger informeert zich zelf steeds meer ‘real time’, dus direct zonder tussenkomst o.a. van interpreterende politici en journalisten en neemt ook steeds meer zelf het heft in handen bij de keuze van zijn/haar directe leefomgeving of sociaal-politieke netwerken.

De polder overlegstructuur is gebaseerd op sterk verouderde representatie. Als we de SER opnieuw als voorbeeld nemen dan zien we dat werkgevers, werknemers en kroonleden ieder 22 vertegenwoordigers hebben in de Raad.  De helft is lid en de andere helft plaatsvervangend lid. Dat lijkt erg op de VOC en WIC, niemand is almachtig. Maar - helaas voor de polderaars - de vakbonden vertegenwoordigen nog maar 20% van de werkende bevolking, voornamelijk witte oudere mannen in traditionele industrieën. De werkgevers vertegenwoordigen nauwelijks nog echte ondernemers, diegenen dus die voor eigen risico en rekening handelen - meestal MKBers - en de kroonleden vertegenwoordigen niemand, of wellicht beter omschreven de macht van de traditionele middenpartijen die binnenkort de meerderheid van de kiezers niet meer vertegenwoordigen. Alle aanleiding dus dat we mogen verwachten dat de polderstructuren als ‘bovenbouw’ binnenkort in elkaar zullen storten.

Satrapen waren de stadhouders in het oude Perzische rijk, die als beloning voor hun trouwe dienst ‘een buitengewest’ wat mochten leegroven voor een ‘verzorgde’ eigen oude dag. We zijn nu geciviliseerder, maar toch…., het heeft er alle schijn van dat wij drommen oud-politici belonen voor hun trouw door ze lid te maken van polderorganen of als benoemde burgemeester van stad of dorp. Nederland heeft als een van de laatste beschaafde landen nog steeds geen gekozen burgemeesters! Het polderklimaat is óók overrijp, omdat satrapengedrag teveel onderdeel van onze samenleving is geworden.

De vakbonden beschermen vooral oude werknemers. Verworven rechten zijn hoeksteen voor hun beleid: geen flexibel ontslagrecht, geen keuringen voor de ‘WAO/ WIFI’ boven 45 jaar, volledig doorbetaling bij ziekte en geen extra bijdrage van ouderen voor toenemende vergrijzing. De jongeren betalen hiervoor in toenemende mate het gelag, totdat zij dat zullen weigeren omdat het onbetaalbaar wordt en dan is Leiden in last. Het hele polderklimaat laat de vakbonden als meest conservatieve kracht begaan, soms niet van harte, maar behalve verbale oppositie is er weinig te duchten van de huidige werkgeversverbonden en de kroonleden..De angst om in te moeten leveren heeft ons - egoïstische ouderen - verlamd, zelfs als het voor onze kinderen is.

Alles overziende is het niet gewaagd te veronderstellen dat Nederland toe is aan ander, nieuw en veel beter politiek leiderschap om de gesignaleerde problemen daadkrachtig aan te kunnen pakken. Evenals trouwens de meeste andere West-Europese landen, vooral bij de pioniers van de oude EEG de voorloper van de EU, dus behalve Nederland ook België, Duitsland, Frankrijk, Italië en Luxemburg. In die landen is het polder of het internationaal beter bekende Rijnlandse model met allerlei differentiaties net als in Nederland overrijp. Ruw gezegd we zijn te volgevreten en bewegen – letterlijk en figuurlijk -onvoldoende, sommigen vergelijken onze situatie dan ook met de nadagen van het Romeinse rijk.

Willen we vitaal blijven dan zijn we toe aan leiders met democratische en inspirerende (Europese) idealen vergelijkbaar met de naoorlogse generatie van  Monnet, Schumann,  Adenauer en De Gasperi. Zij moeten onze democratie weer nieuwe inhoud geven, behorend bij dit tijdvak van de communicatie revolutie. Met standvastigheid bij het opruimen van de talloze (polder) barrières, met moed om de gevestigde belangen te doorbreken en visie om ons een duurzame welvaart te bezorgen. Dit alles om de burgers zicht op een goede toekomst te geven. Krijgen we zulke leiders niet dan moeten we vrezen voor radicalen die nog meer onheilen zullen aanrichten dan we al gehad hebben in de vorige eeuw, terwijl onze geglobaliseerde concurrentie glimlachend toekijkt naar onze onmacht.

Ik heb reeds uiteengezet dat de beursfondsen sinds Tabaksblatt op de goede weg zijn doordat slagvaardig leiderschap mede door buitenlandse invloed weer in zwang is. Was bijvoorbeeld de Nederlander Ewald Kist bij ING als topman nog een echte polderaar, met eindeloos overleg en geen duidelijke visie op core business. Zijn opvolger de Amerikaans getrainde Belg Michel Tilmant, heeft veel kleine activiteiten afgestoten, minstens één managementlaag uit de organisatie gesneden en weer gezorgd voor prestatiedrang, die onder zijn voorgangers goeddeels verloren was geraakt. Veel managers die niet voldeden zijn inmiddels vervangen. Consensus is niet helemaal weg, maar eindverantwoordelijkheid van de CEO’s van alle activiteiten wordt onderstreept.

Meer algemeen kan worden vastgesteld dat de volgende factoren een bedrijf opzadelen met de handicap van een overrijpe poldercultuur:

• Te weinig discipline, (afspraak = afspraak is essentieel voor de kwaliteit van een organisatie).
• Geen waarden-besef dat functioneert als een bindend principe voor de hele organisatie.
• Een ‘ons kent ons’ cultuur vaak met een te grote staf of teveel consultants.
• Onvoldoende inzicht op de invloed van technologie op het businessmodel.
• Teveel - soms naar fraude neigende - satrapen, dus opeters die weinig productief zijn.
• Eindeloos overleg met teveel deelnemers.

Als we gebruik willen maken van consensusbesluitvoming dan moet de leider duidelijk maken wanneer na inspraak een besluit wordt genomen, wat dan ook definitief is. Een supertanker kan niet elk moment van koers veranderen zonder ongelukken te maken.

Kortom we moeten als Nederlanders weer leren leiders met duidelijk beleid  te zijn, zonder wollig taalgebruik, met een luisterend oor voor klanten, medewerkers en aandeelhouders als belangrijkste stakeholders. Dat vraagt soms om impopulaire maatregelen. Wie dat niet wil of kan, moet maar ondergeschikt blijven. Het resultaat moet zijn een gemotiveerde organisatie, gedragen door een duidelijke visie, die minstens eenmaal in de tien jaar een innovatieve doorbraak heeft naar een hoger niveau, want stilstand is achteruitgang zeker in de communicatierevolutie. Dat geldt ook voor het MKB wat als het goed is de enige bestendige banenmachine in een land is.

Noot van de redactie. Herkent u dit beeld? Uw reactie is welkom!

Meer over deze onderwerpen in de rubriek Leiderschap en in Grenzen aan beter organiseren.