Wat Ikea’s Ingvar Kamprad van koning Lear leerde

Men zegt wel eens dat CEO’s net zo graag nadenken over hun opvolging als over hun dood. Voor Ingvar Kamprad, de onlangs overleden oprichter van Ikea ging dit niet op. Hij was zeer begaan met het lot van zijn eigenhandig opgebouwde bedrijf en wilde het gaat achterlaten. Ver voor zijn heengaan heeft Ingvar Kamprad ongetwijfeld Shakespeare’s koning Lear gelezen – waarschijnlijk een tweedehandsje – om te leren wat hij als leider van zijn eigen meubelkoninkrijk kan doen voor zijn opvolger. Dat was slim van hem, want opvolging in een familiebedrijf staat vaak gelijk aan Shakespeareaans drama.

Opvolging in de tijd van Shakespeare was eenvoudig. Tenminste, als de koning of koningin een troonopvolger op de wereld hebben gezet. Koninklijk bloed is allesbepalend. Geen kind? Of is je kind ‘per ongeluk’ geen achttien geworden? Dan kun je er zeker van zijn dat er een opvolgingsstrijd losbarst waar je de vingers bij aflikt.

Als er iemand symbool staat voor hoe je een zootje kunt maken van je eigen opvolging, dan is het wel koning Lear.

‘Maar eerst ontvouwen wij nu ons verborgen plan. Breng ons de kaart. Weet dat wij ons rijk in drieën delen en besloten zijn de zorgen van de jaren af te schudden en die aan jongere krachten af te staan; zelf kruip ik onbelast toe naar de dood.’ Dat zijn de woorden waarmee Lear zijn aftreden aankondigde. Op zich is er niet veel af te dingen op de motivatie van Lear: ‘Het uur is daar dat wij, aan elk van u, de bruidsschat onzer dochters openbaren, om ruzies later nu al te voorkomen.’ De uitvoering liet echter te wensen over en er zouden ruzies komen. En hoe. Door zijn eigen halsstarrigheid zag Lear zich gedwongen zijn koninkrijk weg te geven aan wat zijn twee meest incompetente dochters bleken te zijn. Binnen korte tijd verneukten zij het ‘familiebedrijf’ en stortten het in chaos en verderf.

Het lot van Lear moet een gruwel voor Kamprad zijn geweest. Net als Lear heeft Kamprad een koninkrijk. Net als Lear heeft Kamprad drie kinderen in het bedrijf. En net als Lear heeft Kamprad moeite met loslaten.

In dit beroemde verhaal over leiderschap en opvolging zaten vele waardevolle lessen voor hem verborgen. Drie daarvan zijn duidelijk te herkennen in de keuzes die hij als koning van Ikea heeft gemaakt.

1. De eerste: het vertrek van een leider is een uitgelezen moment om de organisatie weer eens helemaal onder de loep te nemen. Lear dacht er goed aan te doen zijn rijk te verdelen in drie stukken, waarbij het grootste stuk zou gaan naar de dochter die het meest van hem hield. Kamprad verdeelde zijn bedrijf ook in drieën. Maar niet op basis van emotie en subjectieve voorkeur, maar op basis van ratio gecombineerd met zijn legendarische zuinigheid. Om zoveel mogelijk geld te verdienen en zo weinig mogelijk belasting te betalen ontwikkelde Kamprad voor het bedrijf een zeer complexe organisatiestructuur die net zo lastig is te ontrafelen als de gemiddelde Ikea gebruiksaanwijzing. Helemaal platgeslagen kent de structuur een drietal, min of meer – in ieder geval voor de belastingdienst – onafhankelijke bedrijven: voor iedere zoon een eigen koninkrijk.
2. De tweede: maak een objectieve keuze. Geniet van de rijkdom als er een keuze is uit verschillende kandidaten maar maak die keuze wel. Kamprad liet zijn zoons op verschillende manieren aan Ikea ruiken. Ze deden ervaring op bij diverse onderdelen van de organisatie en ontwikkelden zo ieder hun eigen kwaliteiten en voorkeuren. Dit bracht ze uiteindelijk op de plek waar ze nu zitten. Zoals in een goed verhaal is het gissen of dit een vrije keuze was of de hand van de oude Kamprad.
3. En de laatste: niemand is onsterfelijk en iedere leider moet erover nadenken wanneer en onder welke omstandigheden hij idealiter de organisatie wil verlaten. Als het gaat om zijn eigen opvolging draaide Kamprad jarenlang om de hete brei heen. Twintig jaar geleden verklaarde hij dat geen van zijn zoons hem op zou volgen, bevreesd als hij was dat het bedrijf na zijn overlijden uiteen zou vallen of, erger nog, ten onder zou gaan in een opvolgingsstrijd, net zoals in koning Lear. Hij kiest daarom eerst voor buitenstaanders als hij zogenaamd met pensioen is gegaan. Hij blijft namelijk tot op hoge leeftijd aan de touwtjes trekken, wakend over zijn opvolging en toonde zich met regelmaat als ‘een dwaze grijsaard die nog wil handelen met het gezag dat hij heeft afgestaan’. Na het lange denkproces zijn het toch de drie zonen geworden die de touwtjes nu in handen hebben.

Hiermee lijkt Kamprad voor Ikea hetzelfde lot, als het koninkrijk van Lear was beschoren, te hebben voorkomen.