Mag het een onsje wijzer? Deel 1

Veel keuzes in bedrijven en organisaties zijn gebaseerd op regelgeving en protocollen. De roep om meer ruimte klinkt. Maar hoe? Er zijn heel wat theorieën en modellen op de managementmarkt, waarvan een deel gebaseerd is op wetenschap of zelfs wetenschappelijk bewezen en andere niet. We hypen mee met de trends of gooien ze aan de kant omdat het allemaal toch niet werkt. De vraag waarom niet wordt weinig gesteld. De roep om gezond verstand klinkt. Wat is dat, gezond verstand?

‘Het lijstje was afgevinkt, alle stappen goed vastgelegd. In de waan zijn werk goed gedaan te hebben, gaf de bankmedewerker een advies dat voor deze klant totaal niet passend was.’ Anoushka vertelt het verhaal, terwijl ik achteroverleun en patroonherkenning in mijn hersens op aan staat. Sjoerd knikt. Hij is bedrijfskundige en ethicus. Anoushka is organisatie-psycholoog, voorheen bankdirecteur en onderzoekster bij DNB. We onderzoeken de effecten van regelgeving en het (averechtse) effect op vertrouwen en effectiviteit. Het doel is met concrete handreikingen te komen over ‘hoe dan wel’.

‘Er wordt zoveel bullshit verkocht met een claim op succes. Het merendeel is niet eens bewezen en dus klinkklare onzin.’ Ik heb Richard Engelfriet aan de lijn. Hij belde me naar aanleiding van mijn reactie op een van zijn columns op managementsite.nl. Chapeau overigens. Mijn patroonherkenning schiet weer op aan.

De weerstand tegen de regelgeving is groeiend. Het besef dat het een zichzelf versterkend monster is neemt toe.

Het besef dat 'evidence based' niet de enige waardevolle kennis is, is aanwezig. En toch… we hunkeren naar zekerheid in een wereld vol onvoorspelbaarheid en verlaten ons graag op labels als ‘wetenschappelijk bewezen’. Dan is het pas waar.

Er zijn goeroes te vinden voor zowel ‘meten is weten’ en ‘onbewezen is onwaar’ als voor ‘beleving is everything’ en ‘volg je hart’.

De Verlichting gaf ons de rede. De Romantiek gaf ons de verbeelding terug, beide onmisbaar. Ik mijmer na in het weekeinde over de gesprekken van die week en grinnik bij de herkenning, ook hier speelt het gulden (en niet het grijze) midden weer een belangrijke rol. Net als bij het fenomeen moed, dat we in Factor MOED! als deugd benaderen. Daar geldt: moed als het gulden midden tussen angst en overmoed. Een dynamisch midden, dat oefening, bewustzijn en lef vraagt.

Wetenschappelijk bewezen kennis is fantastisch, maar niet de enige kennis die te kennen is. Regels zijn onontkoombaar, maar niet het enige antwoord bij onze pogingen gedrag te reguleren. Dromen en het volgen van je hart zijn een bron van energie, maar vragen in de uitvoering heel wat beleid en realisme.

Er is meer te kennen dan feiten
Als waar is wat wetenschappelijk beweerd wordt, dat ongeveer 90% van ons handelen voortkomt uit ons onderbewuste, zouden we een groot arsenaal aan vermogens overslaan als we ons louter concentreerden op de 10% kennis van het bewuste deel van onze geest. Als waar is wat wetenschappelijk beweerd wordt, hebben we minstens drie grote netwerken van zenuwcellen waar informatie wordt verwerkt en gecombineerd: in ons brein, onze buik en in de buurt van ons hart. Verstand, emoties en intuïtie is grofweg de onderverdeling. Waarbij intuïtie geen hocus pocus is, maar een combinatie van aanwezige (bewuste en onderbewuste) kennis en ervaring.

Als je verliefd wordt, is je lover voor jou de meest bijzondere persoon op de hele wereld. Wetenschappelijk gefundeerd onderzoek heb je niet gedaan om dit te staven. Maar het is waar. En dat niet alleen. Die liefde creëert ook weer een werkelijkheid. Je blijkt geduldiger dan je dacht, je verdraagt meer dan je dacht, je geniet meer dan je dacht te kunnen genieten. Heel wat kunst en cultuur zou niet bestaan, de samenleving zou niet zijn zoals hij is, als al die individuele belevingen van liefde er niet zouden zijn. Toegegeven; een hoop down-sides van de liefde zouden er ook niet zijn geweest.

Een minder romantisch voorbeeld van niet te staven maar wel reële kennis, is de intuïtie die je kan hebben bij een sollicitatiegesprek op je werk. Natuurlijk heb je het CV bekeken, LI en andere social media gecheckt en ben je van plan nog referenties na te trekken. Maar eerlijk is eerlijk: onze antenne staat aan en we zijn ook op zoek naar ‘de klik’ of waarschuwingssignalen. Wat die ‘klik’ is, is niet te meten, maar de aanwezigheid of afwezigheid ervan is wel realiteit.

Help, regels zijn niet het hele antwoord
Regels zijn handig als je wilt samenleven. Moreel gedrag wordt niet alleen getoond omdat elk mens van binnenuit altijd het beste voorheeft. We zijn een vat vol driften, emoties en andere biologische cadeautjes.

Uit het onderzoek van DNB naar de effecten van de regelgeving komt onder meer naar voren dat een neveneffect is, dat professionals in de financiële sector zich zo focussen op het naleven van de regels, dat het vermogen zelf na te denken en goede inschattingen te doen, er zwaar onder lijdt. En dat leidt weer tot minder goede keuzes, adviezen en een wantrouwen tussen stakeholders dat de sector dreigt lam te leggen.

Een pleidooi voor wijsheid
In Factor MOED! duiden we moed vanuit zowel filosofie, wetenschap als ervaring. Moed is in de deugdenethiek het zusje van wijsheid.

De definitie van wijsheid is zowel ‘geleerd’ als door ‘ervaring geleerd hebbend’. Wijsheid wordt in de deugdenethiek omschreven als de kunst in alle omstandigheden juist te oordelen en te handelen. Waarbij kennis en ervaring in combinatie daaraan bijdragen.

In plaats van een nadruk op kennis, feiten en regels of de andere zijde: beleving, ervaring en gutfeeling, pleit ik voor een nadruk op wijsheid. Op de gouden combinatie van hoofd, hart en handen.

Dat systeem van ons heeft de verbindingen al in huis. Die drie grote zenuwcentra staan aan en ontvangen en verwerken informatie. De kunst is ze alle drie te erkennen, herkennen en goed te gebruiken.

• Lijkt alles in orde maar knaagt er iets in je binnenste? Geef er gehoor aan en onderzoek nog even verder.
• Is iets nog niet bewezen, maar zie je wel goede resultaten van een nieuwe werkwijze? Schiet het niet meteen af, richt een pilot in, geef het ruimte en toets wat de variabelen zijn die meespelen.
• Lijkt iets te mooi om waar te zijn, gebruik je gezonde verstand: dan is het dat ook vaak.
• Loopt iedereen de nieuwste hype achterna? Stel eens een verstandige vraag naar de effectiviteit.
• Als je je klant spreekt, is je vink-lijstje dan leidend of het beste advies in die situatie?

Leiderschap maakt een transitie door. Moreel kompas, een uitstekend inschattingsvermogen, patroonherkenning, visie, moed en sociale vaardigheden staan hoog op de wensenlijstjes. Die competenties vragen om een uitstekend gebruik van de verschillende soorten kennis waarover we kunnen beschikken. In onszelf en in onze organisaties. Het inschattingsvermogen wat wanneer het zwaarst moet wegen is geen trucje, maar een kwestie van goed kijken, leren van falen en slagen, samenwerken en durven.

Wijsheid is de vertaling van Sapientia. Een andere vertaling is verstandigheid. Als wijsheid de ultieme combinatie is van kennis en ervaring, dan is dit klassieke begrip misschien wel de beste vertaling van de moderne variant gezond verstand. En o ja, in de deugdenethiek hoort daar nog iets bij: er naar handelen. Blijft werk in uitvoering…

Tot slot: geen slot. Deze column leidde voor publicatie al tot dialoog. En tot de vraag: 'hoe dan?' Een terechte vraag en lekker anno nu. Ik heb de handschoen opgepakt. Deel 2 'Hoe dan?' volgt.