Plezier, macht en onvoorspelbaarheid in veranderprocessen

Ton ten Broeke is veranderkundige, met een fascinatie voor ‘hoe het echt gaat’. Hoe gaan we vanuit ons vak om met onvoorspelbaarheid, macht en plezier, bijvoorbeeld? Hij deed er een onderzoek naar, niet door in de boeken te duiken maar door zes mensen te interviewen. Het is uitgemond in wat hij noemt ‘de Verander Express’: een interactieve thinkshop. In dit interview bevraagt Derk van der Pol hem over zijn zoektocht en wat hij daarin ontdekte.

Waarom die thema’s macht, onvoorspelbaarheid en plezier?

In ons vak praten we er eigenlijk weinig over, terwijl ze eigenlijk altijd een rol spelen.

Een voorbeeld: een tijdje geleden ondersteunde ik enkele regionale afdelingen van een landelijke organisatie bij het versnellen van de werkprocessen. We kozen voor een veranderaanpak waarbij we aansloten bij de ideeën die in de teams aanwezig waren. Die haalden we naar boven om een nieuw werkproces te tekenen. Met als effect dat na een paar maanden elke afdeling een eigen pilot had bedacht om versnelling aan te brengen.

In deze casus speelde macht vooral een rol in de zin dat we vernieuwers uit de organisatie uitnodigden mee te denken over het nieuwe werkproces. Op een van de locaties was echt sprake van een groepje regimebewakers (informele machthebbers). Die wilden het vooral houden zoals het was. We betrokken die even heel bewust niet in het veranderproces maar gaven heel expliciet de vernieuwers, die er ook waren, de ruimte. De intentie hierachter was dat er zo echt iets nieuws bedacht kon worden. In de coulissen protesteerden de informele machthebbers heftig, maar deze interventie pakte uiteindelijk goed uit, omdat er veel frisse ideeën ontstonden. En toen die er eenmaal lagen gingen ook de informele leiders mee in dat wat bedacht was.

Op een andere locatie waren de informele leiders positiever over de vernieuwing. Daar kozen we er dus juist bewust voor om hen mee te laten participeren in het bedenken van het nieuwe werkproces met de gedachte: als we hen aan boord hebben, dan hebben we de hele locatie aan boord. Uiteindelijk kwam vernieuwing daar soepel tot stand.

Dus jullie gingen bewust om met de beïnvloeders. Hoe zat het hier met onvoorspelbaarheid?

Het onvoorspelbare karakter van deze veranderkundige vraag zat erin dat we niet wisten wat er bedacht zou worden. We hadden totaal geen idee. Op 18 verschillende plekken kregen medewerkers de gelegenheid om de vernieuwing zelf vorm te geven. We hadden dus geen regie op de uitkomst. We hadden geen idee wat er ging gebeuren of die keuze zou werken. Hoe wordt die opgepakt? Wat komt eruit? Hoe gaan mensen ermee aan de slag? Dat was een spannend proces, vooral voor de opdrachtgever en de landelijke projectleiders.

Spannend, dat snap ik. Was het ook leuk? Was er plek voor plezier?

Jazeker, eigenlijk juist ook door die keuzes om de regie bij de professionals te leggen. Het is fantastisch om te zien wat er gebeurt als je mensen aanspreekt en als ze mee mogen denken over hun vak. Ze kunnen tijd stoppen in datgene waar ze warm voor lopen. We richtten ons ook op daar waar mensen plezier aan beleefden in het werkproces in plaats van dat wat ze dwarszat. Met problemen kun je immers niet vernieuwen. Hoe meer je werkt aan een vraagstuk waar je energie voor voelt, des te meer ga plezier krijg je erin en kom je tot originele en goede werkzame vernieuwing. Dat werkte hier heel goed.

Je hebt het idee dat die thema’s meer aandacht mogen krijgen. Vertel?

Als het gaat om veranderen ben ik sowieso meer geïnteresseerd in ‘hoe het gaat’ dan ‘hoe het moet’. Oftewel: de ingewikkelde werkelijkheid en wat die met ons doet en hoe we daarmee omgaan vind ik spannender dan de mooie plannen, theorieën en gepolijste verhalen. Ik wilde daar eigenlijk meer mee doen. Daarbij was het televisieprogramma ‘Kijken in de ziel van…’  een inspiratiebron. Prachtig hoe ze in dat programma geestelijk leiders, rechters, artsen interviewen over hoe het echt gaat in hun beroep. En hoe ze omgaan met hun dilemma’s. Ik interviewde zes mensen uit mijn eigen omgeving die allemaal op een andere manier met veranderen bezig zijn: van een directeur, tot een hoogleraar, etc. Ik ben ze gaan interviewen over macht, plezier en onvoorspelbaarheid.

Het waren fantastische, leerzame en open gesprekken. Rond het thema plezier bijvoorbeeld. Een van de geïnterviewde directeuren vertelde heel eerlijk: ‘Ik vind veranderen helemaal niet leuk, het duurt me vaak veel te lang. Ik beleef eerlijk gezegd vooral plezier als we het doel gehaald hebben, daar zit het voor mij’. Terwijl de hoogleraar vertelt: ‘Ik vind het eigenlijk vooral heel leuk als het ingewikkeld is. Veranderen is vaak één grote mist’. Genieten. Ze gingen alle kanten op. Dat laat zien hoe persoonlijk het is.

En van die interviews maakte je een werkvorm. Je noemt het de Thinkshop ‘Verander Express’

Ja, een soort workshop waarbij je vooral heel erg aan het denken wordt gezet. Vandaar de naam. Ik zie de trein als metafoor voor veranderen: onderweg gebeurt er van alles. Deelnemers bekijken filmfragmenten van geïnterviewden en onderzoeken hun eigen opvattingen over veranderen. De Verander Express helpt je op weg naar nieuwe inzichten en ideeën en rijkere aanpakken. Heel leuk, door de reacties en reflecties van de deelnemers gaat het onderzoek voor mij eigenlijk gewoon door.