Het kapitalisme is onbegrensd. Gelukkig ontdekte de Fransman Michel Albert na het vallen van ‘de Muur’ in 1989 dat er meerdere vormen van kapitalisme zijn. We kennen er inmiddels drie: Neoliberalisme (liefst 100% markt), Rijnlands Kapitalisme (liefst de middenweg) en Staatskapitalisme (liefst 100% overheid). De namen zeggen genoeg. Deze bizarre uitwas, hoe kan het ook anders, doet zich voor in het domein van het Neoliberalisme.

 Every beginning has an end: Waarom de 1.000 miljard voor Musk voelt als een eindfase, niet als een overwinning

“Every beginning has an end.” Die zin uit The Matrix (1999) is misschien de meest treffende samenvatting van wat we nu zien gebeuren in het hart van het neoliberale kapitalisme. De beslissing om Elon Musk een mogelijke bonus van 1.000 miljard dollar toe te kennen, wordt door velen gepresenteerd als uitzonderlijk, historisch of gedurfd. Maar wie beter kijkt, ziet iets anders: dit lijkt geen teken van kracht, maar van uitputting. Geen triomf, maar een stuiptrekking.

Wanneer een systeem zijn eigen karikatuur wordt

De internationale pers reageerde afgelopen weekend opvallend eenduidig: “grotesk”, “unfassbar”, “a pathological drift”, “capitalism gone turbo”.

Zelfs economen die jarenlang pleitten voor maximale marktwerking, erkennen nu dat dit niet meer gaat over prikkels, prestaties of ondernemerschap, maar over iets anders: een systeem dat zijn eigen overdrijving niet meer kan corrigeren. Een bonus van 1.000 miljard is geen beloning meer. Het is een symbool van een logica die zichzelf voorbij is gesneld.

In eindfases worden signalen luider, niet subtieler

Decadentie begint meestal niet met grote gebaren, maar juist met uitwassen en ontsporingen die niemand meer in proportie krijgt. Zo is Rome ook gevallen. En dan zie je dezelfde patronen:

• een leider die niet wordt beloond, maar vereerd,
• een bedrijf dat niet meer durft te begrenzen,
• aandeelhouders die meegaan in het idee dat ‘meer van hetzelfde’ de enige route vooruit is,
• de governance die verandert in een decorstuk.

Wie het grotere plaatje bekijkt, ziet iets bekends: het moment waarop een systeem de signalen van zijn eigen einde begint te geven. Dit is geen radicaal linkse analyse. Het zijn inmiddels ook de kritische neoliberalen die zeggen: “Dit tart de grenzen van wat een markt kan dragen.”

Een spel dat ooit als waarschuwing begon

Dat de uitvindster van Monopoly, Lizzie Magie, haar spel bedoelde als waarschuwing en niet als handleiding, blijft een mooie maar pijnlijke metafoor. Ze wilde laten zien wat er gebeurt wanneer rijkdom, macht en eigendom zich concentreren in te weinig handen. Op een regenachtige dag speelden we tijdens de grote vakantie Monopoly en gingen we gewoon door met meer-van-zelfde door giraal geld te introduren, nu zouden we dat op zo’n regenachtige dan doen met de introductie van cryptomunten. Alsmaar meer gebakken lucht in het systeem pompen. De kerken staan leeg want we geloven niet meer, …  nee, dat had je gedacht. We geloven meer dan ooit: in aandelen, in giraal geld waarbij de goud standaard is losgelaten en nu ook nog in de Bitcoin-achtigen (crypto-munten).

Dat we haar waarschuwing tot gezelschapsspel hebben gemaakt, is één ding. Dat we het tegenwoordig als bestuurslogica hanteren, zegt alles over de fase waarin het systeem is beland.

Wanneer een systeem piept en kraakt, ontstaat ruimte voor herbezinning

De vraag is eigenlijk simpel: Wie durft nog hardop te zeggen dat dit normaal is? Vrijwel niemand, ook in de VS niet. En dat is misschien wel het duidelijkste signaal van allemaal.

Want in elk systeem zit een ongeschreven regel: zolang mensen het nog normaal vinden, is het systeem vitaal. Wanneer zelfs de overtuigde voorstanders beginnen te fronzen,
weet je dat er iets kantelt.

Deze stuiptrekking is geen eindpunt, maar een beginpunt

Het mooie is: eindfases zijn nooit alleen maar het einde. Ze zijn vooral een uitnodiging om te bepalen welke vormen van economie, bestuur en organisatie we eigenlijk wel willen. Vormen waarin beloning proportioneel is, macht controleerbaar en menselijke waardigheid geen sluitpost.

De bonus van 1.000 miljard is daarom geen mijlpaal. Het is een signaal. Geen teken van succes, maar van een systeem dat piept, kraakt en zijn eigen logica niet meer de baas kan.

Every beginning has an end. En soms is dat precies de kans op een nieuw begin. De film The Matrix kent vier delen: The Matrix (1999), The Matrix Reloaded (2003), The Matrix Revolutions (2003) en een deel 4 in 2021. Die is vooral over het hoofd gezien in de coronaperiode. Misschien goed die clue hier nog een keer prijs te geven: in The Matrix Resurrections (herrijzenis) houdt het systeem zichzelf in stand door oude patronen te recyclen, zelfs als de illusie al is gebarsten. Dat is de tragiek van eindfase-logica: hoe dichter je het einde nadert, hoe fanatieker het systeem roept dat alles nog steeds “normaal” functioneert. De bonus van 1.000 miljard voor Musk voelt precies zo. Geen teken van kracht, maar een signaal dat het Neoliberale kapitalisme haar eigen software niet meer begrijpt. Het bewijs? Waarom stemt een meerderheid - democratisch uit vrije wil - op een ondemocratische President als Trump?

Het oude verhaal stort in

De 1.000 miljard voor Musk is geen mijlpaal, maar een nieuwe barst in het verhaal waar het neoliberaal kapitalisme zichzelf al jaren op voortbeweegt. Niet omdat het incident zo groot is, maar omdat het zo duidelijk laat zien dat het systeem kennelijk geen grenzen meer kent. Daarmee onthult het iets wat we vaak pas achteraf herkennen: in eindfases worden signalen niet subtieler, maar juist luider. Het oude verhaal piept en kraakt, terwijl het zichzelf steeds harder probeert te herhalen. Juist daarin — in dat ongemakkelijke, die combinatie van overdrijving en ongeloof — verschijnt het zwakke signaal van iets nieuws in de onderstroom. Het is een geruststellende gedachte: de verandering is er eerder dan strategie. ‘De onderstroom die niemand ziet bepaalt de richting op elk gebied.’ (Stef Bos).

Een nieuw narratief kondigt zich nooit groots aan. Het begint bij frictie, bij twijfel, bij het groeiende gevoel, en dat heb ik letterlijk al langer (sinds de Kredietcrisis in 2008), dat het oude niet meer klopt. Precies dat zien we nu. Every beginning has an end. En misschien is dit niet het einde van een economie, maar van een verhaal over hoe economie zou moeten werken. De echte vraag is of we samen het nieuwe verhaal durven en kunnen schrijven voordat het oude als vanzelf instort.